فناوری نانو در ایران؛ سازمان یافته و تحسین برانگیز

تیم هارپر، مؤسس و مدیر مؤسسه تحلیلگری ساینتیفیکا، یکی از بازدیدکنندگان خارجی از جشنواره فناوری نانو بود. متن زیر، تحلیل وی از وضعیت فناوری‌نانو در جمهوری اسلامی ایران است که در سایت این مؤسسه منتشر شده‌است. مؤسسه مذکور یکی از مراکز معروف تحلیل فناوری در دنیاست که گزارش‌های متعددی در خصوص تحلیل بازار و وضعیت فناوری‌نانو در جهان منتشر نموده‌‌‌‌‌‌‌‌‌است.

ایران همواره منشاء تجلی شگفتی‌ها بوده است، سرزمینی با فرهنگ و تاریخ کهن که اکنون در عرصه علوم و فناوری بسیار فعال است، لذا دعوت ستاد فناوری نانو ایران از من برای بازدید از نمایشگاه ایران نانو ۲۰۱۱ باعث مسرت من بود.

از آنجا که چند روز پیش از آن، از نمایشگاه تایوان نانو ۲۰۱۱ بازدید داشتم این دعوت فرصت خوبی جهت مقایسه این دو رویداد فراهم نمود. همچنین از این طریق می‌توانستم صحت این ادعا که ایران در حال تبدیل شدن به یک قدرت در عرصه جهانی فناوری نانو است را بررسی کنم.

مشخصه‌ی منحصربه‌فرد فناوری نانوی ایرانی این است که به‌خاطر تحریم‌های بین‌المللی مختلف طی ۳۰ سال اخیر، این کشور جایی نیست که بتوان به سادگی یک دستگاه AFM و یا میکروسکوپ الکترونی را از فروشنده‌های امریکایی و یا ژاپنی خرید. به همین دلیل، بسیاری از تجهیزات آنها ساخت خودشان بود، از سیستم‌های کندوپاش (sputtering) گرفته تا دستگاه‌های آنالیز سطح و میکروسکوپ‌های نیروی اتمی.

با بررسی نتایج استفاده از این سیستم‌ها می‌شد فهمید که این سیستم‌های ساخت ایران، بالاتر از حد معمول کیفیت هستند. تفاوت اصلی آنها با مشابه‌های خارجی‌شان استفاده از صفحات نمایش و پتانسیومترهای قدیمی‌تری است که در سایر نقاط دنیا با کنترل‌های دیجیتالی جایگزین شده‌اند. آیا این تفاوت به طور مثال مانع از این میشود که یک AFM نتایج مطلوب ارائه دهد؟ پاسخ به احتمال زیاد منفی است. همچنین، مذاکرات مبسوطی پیرامون صادرات این ابزار سنجش بسیار ارزان قیمت به خارج از ایران در حال انجام بود. هر چند من گمان می‌کنم در آینده مباحث مربوط به مالکیت فکری به مسئله‌ای تبدیل شود.

بنابراین دانشمندان ایران راه خود را برای دور زدن تحریم فروش تجهیزات فناوری بالا به کشورشان پیدا کرده‌اند چرا که علم خیلی اوقات به مجهز بودن یک آزمایشگاه وابسته نیست بلکه به این بستگی دارد که در آن آزمایشگاه چه کاری انجام می‌شود.

برنامه‌های توسعه منابع انسانی در ایران نیز تحسین برانگیز بود. ایران کمبودی به لحاظ دانشگاه‌ها نداشته و کشوری بزرگ با جمعیتی قابل توجه است. همچنین صحبت‌هایی از آمار حدود ۸۰۰ فارغ التحصیل دکتری در سال در حوزه فناوری نانو در ایران شنیدم که در قیاس با سایر کشورها رقمی چشمگیر است.

بخش عمده‌ای از یکی از مراسمی که من در آن شرکت داشتم مربوط به اهدای جوایزی نقدی به تحقیقات دانشجویی و کسب و کارهای کوچک بود. این مباحث همواره محرک انگیزه هستند.

 پیشرفت‌های ایران به همین چند مورد ختم نمی‌شود. به راستی ایران چگونه به این موفقیت دست یافته است؟ این موفقیت مرهون ترکیبی از حمایت‌های سیاسی و هماهنگی است (که باید به محققانی که این حمایت‌ها را جذب کرده‌اند تبریک گفت). ستاد فناوری نانو به عنوان متولی این برنامه، متصدی سرپرستی و نظارت بر تحقق اهداف و برنامه‌ها است. این سیاستگذاری‌ها از مرتبط ساختن دانش‌آموزان با فناوری نانو تا تجاری‌سازی و توسعه بین‌المللی فناوری‌ها را شامل می‌شود و به جای اینکه سازمان‌های همپوشان بر سر آن به جر و بحث بپردازند، دارای یک چشم‌انداز متمرکز و هماهنگ است؛ که به نظر می‌رسد همه ما می‌توانیم چیزهایی از آن یاد بگیریم.

یکی دیگر از بخش‌های تحسین برانگیز این برنامه، ایجاد مؤسسه خدمات فناوری تا بازار بود که به طور خاص بر تجاری‌سازی فناوری‌های نانو متمرکز است و نشان‌دهنده هماهنگی دقیق است. در این مجموعه، متخصصانی گرد هم آمده‌اند که خدمات آنها به محققان به‌وسیله‌ی ستاد حمایت مالی می‌شود و هدف آن، انتقال تحقیقات پایه به محصولات تجاری از ساده‌ترین و هموارترین راه ممکن است. بدین ترتیب محققان دانشگاهی بجای درگیر شدن با مباحث و مسائل حقوقی و مالی تنها دغدغه‌های علمی خواهند داشت.

این شیوه موجب می‌شود که مسیری از مرحله تعیین سطح فناوری تا ثبت اختراع، مستندسازی، ارزیابی بازار، تهیه طرح کسب و کار، استانداردها و گواهینامه‌ها، کمک‌های مالی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر و در نهایت بازاریابی بین‌المللی ایجاد گردد. حمایت‌های ویژه نظیر تقبل ۸۰% از هزینه‌های ثبت اختراع و پرداخت ۲۰ درصد مابقی درصورت موفقیت آمیز بودن کاربرد اختراع، به نظر می‌رسد که یک تشویق واقعی برای تجاری‌سازی باشد.

بنابراین در خصوص ادعای تبدیل شدن ایران به چهره‌ای بین‌المللی در حوزه فناوری نانو (کسب رتبه‌ی چهارم دنیا از نظر نشر مقالات عملی)(۱)، مسلما تعداد مقالات چاپ شده در نشریات بین‌المللی به سرعت در حال افزایش است، و استفاده از این معیار به عنوان داده‌ی خام برای نمایش برتری جهانی معیاری غیرمتداول نیست. طی مشورتی که با سردبیرهای نشریات معتبر در این خصوص داشتم آنها معتقدند که کیفیت مقالات ارسالی به اندازه حجم مقالات بالا نیست ولی در حال بهبود است. کسی توقع این را ندارد که ایران همرده با کشور آلمان باشد اما قطعا در بین کشورهای در حال توسعه بهترین است.

در مورد محصولات تجاری باید بگویم که تعداد بسیاری از آنها در معرض نمایش بودند. حوزه‌ی کشاورزی به خوبی نمایش داده شده بود. کودها، آفت‌کش‌ها، روکش‌های برای حفظ میوه‌ها از فساد و حتی سیستم‌های کاتالیزوری برای حذف اتیلن از سردخانه‌ها از آن جمله بود. محصولات مرتبط با ساخت و ساز، بخش عمدهی دیگری را تشکیل می‌داد که محصولات متنوعی در زمینه ساختمان را می‌شد دید. با این وجود، حوزه‌هایی چون نیمه‌هادی‌ها و تجهیزات پزشکی دیده نمی‌شدند. اما عدم حضور این بخش‌ها بار دیگر مؤید آن است که ستاد فناوری نانوی ایران بیشتر بر نیازهای صنعتی کشور خود متمرکز شده است تا رقابت با اقتصادهای بزرگ و پیشرفته. همچنین کارهای زیادی در رابطه با انرژی‌های تجدیدپذیر با سرمایه‌گذاری‌های کلان در حال انجام است.

سیمون براون(۲) نیز که از نمایشگاه بازدید داشته است، به طور مشابه تحت تأثیر قرار گرفته و سوالاتی در خصوص گسترش نانومواد و تمهیدات ایمنی آنها مطرح کرده است.

بنابراین به نظر می‌رسد که فناوری نانوی ایران بُنیه‌ی خوبی دارد. حمایت‌های مالی فراوان و حمایت‌های سیاسی در رده‌های بالا و از همه مهمتر متخصصین باهوش دست به دست هم داده اند. همچنین، ایران در حال برقراری ارتباطات بین المللی وسیع، میزبانی مجمع آسیایی نانو و جذب غرفه داران اروپایی و آسیایی در نمایشگاه‌های خود است. من فکر نمی‌کنم که ایران به زودی آمریکا و آلمان را به عنوان بهترین کشورها در زمینه تجاری‌سازی فناوری‌های نانو به چالش بکشد، اما فکر می‌کنم که سیاست فعلی ایران در حمایت از صنایع داخلی این کشور است و به نظر می‌رسد تاکنون به خوبی در این امر موفق بوده است.  

پی‌نوشت:

۱)توضیح: این ادعا توسط چند سایت خبری ایرانی انگلیسی زبان مطرح شده و حاصل برداشت ناصحیح از یک مقاله از محققان دانشگاه کالیفرنیاست که در آن، ایران در شاخص سهم نانو از تولید علم در کشور، رتبه چهارم را در سال ۲۰۱۰ داشته است. اما رتبه ایران در تعداد مقالات نانو ۱۴ بوده است. این رتبه در سال ۲۰۱۱ به جایگاه ۱۲ ارتقاء یافته است.

۲)یک استاد دانشگاه از کشور نیوزلند که در مجمع آسیایی نانو شرکت کرده بود. وی در صفحه شخصی خود تحلیلی از نمایشگاه نانو ایران ارائه کرده است.