قریب به ده سال از روزی که جوانه‌های اولیه فناوری نانوالیاف در ایران شکل گرفت، می‌گذرد و در این مدت توسعه فناوری نانوالیاف با چالش‌های زیادی روبرو بوده‌است. اکنون این فناوری به نقطه‌ای رسیده که نانوفیلترها به عنوان یکی از میوه‌های این درخت تنومند، وارد صنعت نیروگاهی شده‌است. در حال حاضر شرکت‌های آزاد فیلتر و بهران فیلتر با بهره‌مندی از دانش فنی ایرانی که ماحصل ده سال توسعه فناوری بومی نانوالیاف است، نانوفیلترهایی برای استفاده در نیروگاه‌ها تولید می‌کنند که عملکرد بهتری نسبت به فیلترهای رایج دارند. قیمت پایین، عمر طولانی و قدرت زدایش بالا از جمله مزایای این نانوفیلترهای نیروگاهی است. در حال حاضر شرکت‌هایی نظر مپنا، مجتمع گاز پارس جنوبی، شرکت مدیریت تولید برق کرمان، نیروگاه‌های قم، خیام، قائم از این نانوفیلترها استفاده می‌کنند. مزیت رقابتی این نانوفیلترها، فرصت صادرات برای آن‌ها را نیز فراهم کرده‌است. در تولید این فیلترهای نیروگاهی از فناوری نانوالیاف ایرانی استفاده شده‌است.
مسیر پر فراز و نشیب نانوفیلترهای ایرانی؛ از فناوری تا صنعت و صادرات
این روزها غبار و آلودگی به جزء لاینفک زندگی شهری بدل شده و مقابله با آن یکی از دغدغه‌های مدیران در صنایع مختلف است. هرچند فیلترها به عنوان سدی در برابر پخش غبار و آلودگی در صنایع استفاده می‌شوند، اما کارایی آن‌ها بسته به ابعاد حفره‌ها، با محدودیت‌هایی روبرو بوده‌است که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به ابعاد نسبتاً بزرگ حفره در فیلترها و عدم امکان زدایش ذرات بسیار کوچک، اشاره کرد.
برای حل مسئله ابعاد حفره‌ها و امکان زدایش ذرات بسیار کوچک، استفاده از فناوری نانو و به‌صورت ویژه نانوالیاف، یکی از گزینه‌های مهم در صنعت به‌شمار می‌رود. از این رو شرکت‌های مختلفی به دنبال بهره‌برداری از نانوالیاف در ساخت فیلترها و افزایش دامنه عملکرد آن‌ها هستند.
تا ده سال پیش، فناوری نانوالیاف در داخل کشور وجود نداشت و برای استفاده از آن، نانوالیاف از خارج وارد می‌شد. این وابستگی که با تحریم‌های بین‌المللی همراه شده بود، سدی بزرگ در مسیر توسعه‌ی این فناوری محسوب می‌شد. از این رو گروه‌های تحقیقاتی مختلف فعالیت جدی پیرامون ساخت تجهیزات مرتبط با فناوری نانوالیاف را آغاز کردند که با توجه به فقدان دانش فنی، لازم بود تا توسعه فناوری نانوالیاف به‌صورت زیربنایی و با اتکا به توانمندی‌های داخلی انجام شود. ماحصل این فعالیت‌ها، تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیانی بود که موفق به تجاری‌سازی تجهیزات تولید نانوالیاف شده بودند. بی‌مهری به تولیدات داخلی و فقدان اعتماد عمومی به نتایج کار این شرکت‌ها از جمله مشکلات اولیه در مسیر توسعه تجهیزات تولید داخل بود. اما گذشت زمان نشان داد که فناوری نانوالیاف ایرانی قابلیت رقابت با رقبای خارجی را دارد. با عبور از این سد بزرگ، نوبت به فتح خاکریز دوم رسید: استفاده از نانوالیاف تولید داخل در صنعت.
تولید نانوالیاف در داخل کشور را می‌توان سرآغاز فرآیندی دانست که درحال ثمربخشیدن در حوزه‌های مختلف است، به‌طوری که فناوری تولید نانوالیاف در حال حاضر توسط شرکت‌های مختلفی برای بهبود کارایی و عملکرد محصولات استفاده می‌شود. توسعه فناوری نانوالیاف در داخل کشور موجب شده تا پای نانوالیاف به صنعت فیلتر باز شود و در این بین، فیلترهای نیروگاهی به عنوان یکی از ملزومات اصلی در نیروگاه‌های داخل کشور از این فناوری بهره‌مند شوند. در حال حاضر دو شرکت آزاد فیلتر و بهران فیلتر با استفاده از فناوری و دانش بومی تولید نانوالیاف و همچنین با بهره‌گیری از تجهیزات ایرانی موفق به تولید نانوفیلترهای نیروگاهی شده‌اند.
شرکت آزادفیلتر یکی از تولیدکنندگان فیلترهای نیروگاهی با استفاده از فناوری بومی نانوالیاف است. ایمان‌زاده، مدیرعامل شرک آزادفیلتر، در رابطه با توانمندی‌های نانوفیلترهای نیروگاهی این شرکت می‌گوید: «در حال حاضر روزی ۱۰۰ نانوفیلتر با استفاده از دانش فنی داخلی تولید و به بازار عرضه می‌شود. بازار اصلی مصرف این نانوفیلترها شرکت‌های داخلی و نیروگاه‌های صنعتی در سراسر کشور استکه از آن جمله می‌توان به نیروگاه قم، نیروگاه خیام در مشهد، نیروگاه منتظر قائم کرج و شرکت صنایع برق و انرژی صبا که مجموعه‌ای از چند نیروگاه مختلف است، اشاره کرد. قرارداد فروش بالغ بر ۲۱ هزار نانوفیلتر با نیروگاه‌های داخلی منعقد شده تا نیاز صنایع نیروگاهی به نانوفیلتر تأمین شود.»
برای ساخت نانوفیلترها، از کاغذهای سلولزی ویژه‌ای استفاده می‌شود که روی آن‌ها الیاف پلیمری سنتزی قرار داده شده و در ادامه نانوالیاف به این محصول اضافه می‌شود. فناوری تولید نانوالیاف نیز توسط شرکت فناوران نانومقیاس ارائه شده‌است. این شرکت فناوری تولید نانوالیاف را به همراه تجهیزات مرتبط برای تولید انواع مختلف نانوالیاف برای مصارف در صنایع مختلف در اختیار تولیدکنندگان داخلی قرار می‌دهد.
نادر نادری، مدیرعامل شرکت فناوران نانومقیاس، درباره نفوذ فناوری نانوالیاف در صنعت نانوفیلتر نیروگاهی می‌گوید: «در حال حاضر استقبال خوبی از فناوری نانوالیاف توسط شرکت‌های داخلی تولیدکننده نانوفیلتر نیروگاهی به‌عمل آمده‌است. هرچند برخی شرکت‌ها اقدام به خرید کاغذهای حاوی نانوالیاف از خارج کرده‌اند، اما پایین بودن قیمت فناوری داخلی و عملکرد مثبت آن، مزیتی برای شرکت‌هایی نظیر آزادفیلتر و بهران‌فیلتر است که از این فناوری بومی استفاده می‌کنند.»
در واقع می‌توان گفت که حرکت اولیه صنعت در بومی‌سازی فناوری نانوالیاف در این مرحله به ثمر نشسته است و تولید نانوالیاف در داخل کشور موجب افزایش ارزش افزوده در مرحله استفاده صنعتی از نانوالیاف شده‌است. در حالی که اگر از فناوری وارداتی استفاده می‌شد، چالش‌های بیشتری در کمین مصرف‌کنندگان نانوالیاف در صنعت داخلی بود.
مدیرعامل شرکت فناوران نانومقیاس در ادامه به طول عمر نانوفیلترهای داخلی اشاره کرد. در برخی نیروگاه‌ها نظیر نیروگاه کرمان، این نانوفیلترها بعد از دو سال کار مداوم، هنوز عملکرد قابل قبولی دارند؛ در حالی که عمر فیلترهای رایج بین شش ماه تا حداکثر دو سال است.
آزادفیلتر تنها شرکت استفاده کننده از فناوری ایرانی نانوالیاف در حوزه‌ی ساخت نانوفیلترهای نیروگاهی نیست. شرکت بهران‌فیلتر نیز از این فناوری برای تولید نانوفیلترهای نیروگاهی استفاده می‌کند. مهندس فروندی، از مدیران شرکت بهران‌فیلتر درباره نانوفیلترهای این شرکت می‌گوید: «در حال حاضر ظرفیت تولید ۳۰۰ هزار نانوفیلتر در سال را داریم. این فیلترها برای تأمین نیاز صنایع داخلی نظیر شرکت مپنا، مجتمع گاز پارس جنوبی و شرکت مدیریت تولید برق کرمان تولید می‌شوند. دلیل استفاده صنایع از نانوفیلترها، افزایش عملکرد آن‌ها نسبت به فیلترهای رایج است. استفاده از این نانوفیلترها موجب کاهش استهلاک تجهیزات در بخش نیروگاهی شده و همچنین میزان اتلاف انرژی را کاهش داده‌است. از دیگر مزیت‌های این نانوفیلترها می‌توان به عمر بالای آن اشاره کرد.»
به اعتقاد فروندی قیمت پایین این نانوفیلترها نسبت به برندهای معتبر خارجی، رقابت‌پذیری آن‌ها را افزایش می‌دهد. از نظر عملکرد نیز این نانوفیلترها مشابه نمونه‌های خارجی بوده و نسبت به برخی نامهای تجاری از عملکرد بهتری برخوردار هستند.
مهندس سهیلی، سرپرست مدیریت بازرگانی مجتمع پارس جنوبی، در نامهای به شرکت بهران‌فیلتر، عملکرد آزمایش‌های میدانی روی این نانوفیلترها را مثبت ارزیابی کرده‌است.
مهندس تیرافکن، مدیرعامل شرکت مدیریت تولید برق کرمان، بعد از بازدید از نانوفیلترهای نصب شده در این شرکت، عبور کمتر غبار از نانوفیلترهای نیروگاهی شرکت بهران‌فیلتر را یکی از مزایای این نسل از فیلترها عنوان داشته است. بررسی‌های انجام شده توسط تیم فنی شرکت مدیریت تولید برق کرمان نشان داده‌است که روند افزایش افت فشار هنگام استفاده از نانوفیلترهای بهران‌فیلتر نسبت به زمانی که از فیلترهای رایج استفاده می‌شود، مطلوب بوده‌است. افزایش افت فشار یکی از پارامترهای سنجش عملکرد فیلترهای نیروگاهی است.
در حال حاضر بازار مصرف نانوفیلترهای نیروگاهی در بازار داخل کشور ۴۰۰ هزار فیلتر در سال تخمین زده می‌شود که شرکت‌های داخلی ظرفیت تأمین آن را دارند. بنابراین یکی از برنامه‌ها و اولویت‌های تولیدکنندگان داخلی، صادرات این نانوفیلترها به خارج از کشور است. در واقع بعد از قریب به یک دهه از شروع فعالیت توسعه فناوری بومی نانوالیاف در داخل کشور، استفاده صنعتی از نانوالیاف در بخش فیلترهای نیروگاهی به مرحله‌ای رسیده که می‌توان آن را آماده شدن برای صادرات نام‌گذاری کرد. هر چند گام بعدی در این مسیر و وارد شدن به دوره صادرات نانوفیلترهای نیروگاهی با چالش‌هایی همراه است.
مدیرعامل شرک آزادفیلتر درباره چالش‌های صادرات می‌گوید: «ما به صورت جزئی صادرات داشته‌ایم، اما به علت مشکلات موجود در انتقالات مالی، هنوز زیرساختارهای داخلی فراهم نیست. به طوری که هم تولیدکننده داخلی و هم مشتری خارجی دچار مشکلات مالی می‌شود. به اعتقاد من، فقط ۱۰ درصد صادرات به تولید محصول مرتبط است. شاید ۹۰ درصد آن به زیرساخت‌ها، نمایشگاه، معرفی، رضایتمندی مشتری، انتقال وجه و موضوعات فایننس و غیره مربوط می‌شود که مشتری در حاشیه امن کار کند. متأسفانه این مسائل در ایران هنوز فراهم نیست.»
اگر بی اعتمادی نسبت به دستاوردهای اولیه صنعت نانوالیاف، چالش اولیه توسعه این فناوری بود، تسهیل مسیر صادرات را می‌توان چالش فعلی این صنعت دانست. به نظر می‌رسد فناوری تولید و استفاده از نانوالیاف در صنعت به بلوغ خود رسیده به شکلی که امکان صادرات برای تولیدکنندگان داخلی فراهم شده‌است. گذر از مرحله‌ی تأمین نیاز داخل و رسیدن به جایگاه صادرات را می‌توان دستاورد یک ماراتن ده ساله دانست که تنها با صبر و تلاش‌های مستمر قابل دستیابی است.
یکی از موضوعات مهم در حوزه‌ی تولید فیلتر، ارزیابی و بررسی عملکرد این محصولات است. شرکت آزادفیلتر تجهیزاتی برای انجام آزمون‌های کیفی روی نانوفیلترها تهیه کرده‌است. این تجهیزات امکان بررسی عملکرد را فراهم می‌کند تا با استناد از نتایج این آزمایش‌ها بتوان روی نانومحصول تولید شده قضاوت کرد. در واقع اعتبار محصولات تولید شده به نتایج این آزمون‌ها وابسته بوده و شرکت آزادفیلتر به دنبال ارائه خدمات و اعطای گواهینامه برای نتایج آزمایش‌های انجام شده است. فروش نانوفیلترها به همراه نتایج آزمون‌های انجام شده روی این محصولات صورت می‌گیرد. از سوی دیگر وجود قابلیت بررسی عملکرد به تولید کننده امکان می‌دهد تا متناسب با نیاز صنعت، از فیلترهای آنتی‌باکتریال بیمارستانی تا فیلترهای اتاق تمیز، محصول به بازار عرضه کند.
به‌نظر می‌رسد مسیر پرفراز و نشیب یک دهه گذشته که با توسعه تجهیزات تولید نانوالیاف آغاز شده، با استفاده از این نانوالیاف در صنعت فیلترهای نیروگاهی وارد دوره تازه‌ای شده است. فناوری نانوالیاف توانسته است وارد حوزه‌ی ساخت فیلترهای نیروگاهی شود و ارزش افزوده‌ی قابل توجهی در این صنعت ایجاد کند تا علاوه بر بهبود کارایی بخش فیلترهای نیروگاهی، چشم‌انداز‌هایی نیز برای صادرات در کشور به‌وجود آورد. در نهایت می‌توان گفت که جلوگیری از خروج ارز، اشتغال‌زایی، افزایش بهره‌وری در بخش نیروگاهی و کاهش آلودگی هوا از جمله مزیت‌های نفوذ فناوری نانوالیاف در بخش فیلترهای نیروگاهی باشد.
