پژوهشگران دانشگاه‌های کردستان و فردوسی مشهد با انجام یک طرح آزمایشگاهی امکان انتقال نانوذرات اکسید مس در طول یک زنجیره غذایی آبی را مورد مطالعه قرار دادند.
احتیاط، شرط استفاده از نانومواد در زندگی بشر
در طی دو دهه گذشته تولید و استفاده از نانومواد مهندسی‌شده در زمینه‌های مختلف نظیر الکترونیک، پزشکی، تصفیه و صنعت مواد غذایی افزایش یافته است. نانومواد سنتزی ممکن است که به‌طور اجتناب‌ناپذیری وارد محیط‌های آبی شوند. مطالعات مختلف نشان داده است که موجودات آبزی نظیر ماهیان می‌توانند در معرض این نانومواد قرار گیرند. همچنین برخی مطالعات در سطح جهانی نشان داده‌اند که نانومواد سنتزی تخلیه شده در محیط‌های آبی می‌توانند در بخش‌های مختلف بدن آبزیان تجمع یافته و در زنجیره غذایی از یک موجود زنده به موجود زنده دیگر از طریق تغذیه انتقال یابند. از این رو، بررسی امکان و میزان تجمع نانوذرات در بافت آبزیان حائز اهمیت است.
دکتر مهرداد سرخیل، استادیار گروه شیلات دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به پلانکتون‌ها به‌عنوان پایین‌ترین حلقه زنجیره غذایی در محیط آبی به تشریح اهداف دنبال شده در این طرح پرداخت: «در ساده‌ترین حالت ممکن، آلاینده‌ها در بدن پلانکتون‌ها تجمع می‌یابند و سپس این پلانکتون‌ها مورد مصرف خوراکی دیگر آبزیان همچون ماهی‌ها قرار می‌گیرند و آلاینده از این طریق وارد بدن آن‌ها می‌شود. هدف از این مطالعه بررسی امکان انباشت زیستی نانوذرات اکسید مس در یک گونه زئوپلانکتون به نام آرتمیا بود و به دنبال آن امکان انتقال ذرات مس تجمع یافته در بدن آرتمیا به بدن یک گونه ماهی موردارزیابی قرار گرفت.»
وی ادامه داد: «این مطالعه و مطالعات از این دست به درک بهتر برخی اثرات نانومواد سنتزی وارد شده به اکوسیستم‌های آبی کمک می‌کند.»
این محقق در ادامه افزود: «در این مطالعه اثرات سمیت نانومواد (نانوذرات اکسید مس در اینجا) مورد بررسی قرار گرفت. در واقع این کار یک مطالعه نانوسم‌شناسی (nanotoxicology) بود. نانومواد به دلیل دارا بودن ویژگی‌های خاص فیزیکی‌وشیمیایی، اثرات سمی خاص و متفاوتی نیز از خود نشان می‌دهند.»
در طرح حاضر ابتدا خواص فیزیک‌وشیمیایی نانوذرات مس مورد بررسی قرار گرفته است، در ادامه زئوپلانکتون آرتمیا در معرض غلظت‌های مختلف نانوذرات اکسید مس قرار گرفته و میزان انباشت زیستی مس در بدن آن با استفاده از دستگاه جذب اتمی مورد سنجش قرار گرفته است. سپس از آرتمیای آلوده‌شده به نانوذرات اکسید مس جهت تغذیه ماهیان سیچلاید گورخری استفاده شده و میزان انباشت زیستی مس در بدن آن‌ها نیز با استفاده از دستگاه جذب اتمی سنجیده شده است. درنهایت نرمال بودن داده‌ها با استفاده از آزمون Kolmogorov-Smirnov بررسی‌شده و اختلافات آماری بین داده‌ها با استفاده از آزمون ANOVA ارزیابی شده است.
نتایج حاکی از تغییر پارامترهای رشد ماهی تغذیه کننده پلانکتون‌های آلوده به نانوذرات مس است. همچنین این ماهی‌ها بعد از گذشت یک دوره ۲۱ روزه پاکسازی قادر به دفع کامل نانوذرات مس نبوده‌اند.
این پژوهش حاصل تلاش‌های مهندس طیبه نعمتی- دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد رشته شیلات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان، دکتر مهرداد سرخیل- استادیار گروه شیلات دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد و دکتر سید علی جوهری – دانشیار گروه شیلات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان است. نتایج این کار در مجله Environmental Science and Pollution Research با ضریب تاثیر ۲٫۹۱۴ ( جلد ۲۶، شماره ۱۰، سال ۲۰۱۹، صفحات ۹۶۱۰ تا ۹۶۱۸) به چاپ رسیده است.
