وضعیت شرکت‌های برتر حوزه نفت و گاز در ثبت اختراعات فناوری نانو

بر اساس گزارش استت نانو نزدیک به چهار درصد از پتنت‌های ۲۵ شرکت برتر در حوزه نفت و گاز مرتبط با فناوری نانو است و در بین این شرکت‌ها Baker Hughes، آرامکو و هالیبرتون بیشترین تعداد اخترعات نانویی را دارند. همچنین ۹ شرکت از این فهرست متعلق به آمریکا هستند و از ایران فقط پژوهشگاه نفت ایران در این فهرست دیده می‌شود. از نظر سهم اختراعات نانو به کل اختراعات ثبت شده نیز پژوهشگاه نفت ایران رتبه اول را دارد.

فناوری نانو به‌عنوان یک فناوری بین رشته‌ای در حوزه نفت و گاز نیز نفوذ کرده و توجه شرکت‌های بزرگ حوزه نفت و گاز را به خود جلب کرده است. نگاهی به وضعیت این شرکت‌ها نشان می‌دهد که هر کدام از آن‌ها بسته به اهمیتی که برای فناوری نانو قائل هستند بخشی از نوآوری و اختراعات خود را به این فناوری اختصاص داده‌اند. یکی از شاخص‌های مهم برای بررسی روند نفوذ و تاثیرگذاری فناوری نانو در بخش نفت و گاز، پتنت است. از این‌رو، استت نانو به بررسی آمار پتنت‌های نانوی چند شرکت بزرگ فعال در حوزه نفت و گاز جهان پرداخته است. برای تهیه فهرست شرکت‌های برتر نفتی از سایت فوربس (Forbes) و فورچون (Fortune) و برای استخراج آمار پتنت‌های این شرکت‌ها از بانک داده­ اربیت (Orbit) استفاده شده است. فوربس یک شرکت فعال در بخش کسب و کار است که دارای اطلاعات ارزشمندی در حوزه‌های اقتصادی، مالی، صنعت و بازار است و فورچون نیز یک مجله تجاری آمریکایی است که در رتبه‌بندی شرکت‌های مختلف فعالیت می‌کند. جهت استخراج آمار از نام اصلی شرکت استفاده شده است و شرکت‌های زیرمجموعه آن‌ها که دارای نام‌های متفاوتی از نام اصلی شرکت هستند مورد بررسی قرار نگرفته‌اند.

فهرست ۲۵ شرکت بزرگ نفتی که بیشترین پتنت‌های مرتبط به فناوری‌ نانو را داشته‌اند، در جدول زیر نشان داده شده است. این پتنت‌ها در سال‌های مختلف در دو دفتر ثبت اختراع و نشان تجاری آمریکا (USPTO) و دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) منتشر شده و یا به ثبت رسیده‌اند. در این جدول تعداد اختراعات ثبت شده در زمینه فناوری نانو توسط این شرکت‌ها به تفکیک دفتر ثبت اختراع و نشان تجاری آمریکا (USPTO) و دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، تعداد پتنت‌ها در تمامی حوزه‌های علم و فناوری، سهم پتنت‌های نانو از کل پتنت‌ها و همچنین کشور مالک این شرکت‌ها آمده است. تعداد پتنت‌های ثبت شده توسط این ۲۵ شرکت در فناوری نانو حدود ۵۰۰۰ پتنت بود که از این تعداد بیش از ۸۴ درصد در دفتر ثبت اختراع و نشان تجاری آمریکا (USPTO) و حدود ۱۶ درصد در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) منتشر شده‌اند.

از این ۲۵ شرکت، ۹ شرکت متعلق به ایالات متحده هستند و در مجموع حدود ۵۸ درصد از این پتنت‌ها در حوزه نفت و گاز در اختیار شرکت‌های آمریکایی است. از جمله این شرکت‌ها Baker Hughes Company و Halliburton هستند که به ترتیب ۹۴۰ و ۷۳۱ پتنت در حوزه فناوری‌نانو منتشر کرده‌اند و رتبه‌های اول و سوم را به خود اختصاص داده‌اند. رتبه دوم در اختیار شرکت آرامکوی عربستان است. نکته دیگر حضور سه شرکت از کشور ژاپن است که دارای منابع ناچیز نفت و گاز بوده ولی با ثبت ۲۰۵ پتنت نانویی حضوری جدی در این حوزه دارد. در مجموع دو قاره آمریکای شمالی و آسیا بیشترین شرکت‌های نفتی فعال در حوزه نانو را دارند و پس از آن قاره‌های اروپا و آمریکای جنوبی قرار دارند(شکل۱).

شرکت‌های برتر نفتی دنیا بر اساس تعداد پتنت‌های ثبت شده در حوزه فناوری نانو

شکل۱: سهم قاره‌های مختلف از شرکت‌های برتر حوزه نفت و گاز در ثبت اختراعات فناوری نانو

شکل۲: تعداد پتنت‌های نانوی ثبت شده توسط ۵ شرکت برتر نفتی در ۱۰ سال اخیر

روند ثبت اختراعات نانوی ۵ شرکت برتر در این حوزه در فاصله زمانی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ در شکل ۲ آورده شده است. شرکت نفت عربستان (آرامکو) در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ هر ساله کمتر از ۱۰ اختراع در حوزه فناوری نانو ثبت کرده است. اما از سال ۲۰۱۷ رشد چشمگیری در ثبت اختراعات نانو داشته بطوری که از سال ۲۰۱۸ رتبه اول را در این شاخص دارد. نکته دیگر افت نسبی سایر شرکت‌ها – بجز آرامکو – در ثبت اختراعات نانو در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ است. این روند در سال ۲۰۲۱ که هنوز به پایان نرسیده است نیز مشاهده می‌شود.

یکی دیگر از شاخص‌های بررسی شده، نسبت پتنت‌های حوزه فناوری نانو به کل پتنت‌ها است. این شاخص نقش فناوری‌ نانو و تاثیر آن را در کل یافته‌های یک شرکت نشان می‌دهد. بالاترین سهم پتنت نانو از کل پتنت‌ها را پژوهشگاه صنعت نفت ایران (RIPI) دارد (نزدیک به ۴۲ درصد). پژوهشگاه نفت به‌عنوان یکی از پیشگامان ثبت پتنت در ایران به حساب می‌آید و در حوزه نانو نیز پتنت‌های ارزشمندی در اداره ثبت اختراعات امریکا، اروپا و سایر ادارات، ثبت کرده است؛ اما کمترین تعداد پتنت ثبت شده را در بین این شرکت‌ها دارد. بعد از پژوهشگاه نفت ایران شرکت Indian oil با سهم حدود ۱۳ درصد و SK Innovation با سهم ۱۱٫۴ درصدی در رده‌های بعدی قرار دارند. سهم پتنت‌های نانو از مجموع پتنت‌های ثبت شده این شرکت‌ها نزدیک به ۴ درصد است.

از بین کشورهای خاورمیانه تنها دو کشور عربستان و ایران شرکت‌هایی در بین ۲۵ شرکت برتر نفتی و گازی فعال در حوزه فناوری نانو دارند. عربستان در سال‌های اخیر فعالیت خود را در حوزه انتشار پتنت در زمینه فناوری نانو با همکاری کشورهای دیگر از جمله آمریکا و بکار گرفتن محققان برجسته دنیا در حوزه نفت گسترش داده است. در برنامه راهبردی عربستان در فناوری نانو، نفت و گاز اولین اولویت کشور است و موضوعاتی از قبیل بهبود کاتالیست‌ها، افزایش مقاومت به خوردگی، ازدیاد برداشت، افزایش بهره‌وری چاه‌ها و توسعه ادوات حفر چاه به‌عنوان اولویت‌های حوزه نفت و گاز معرفی شده‌اند.