«گزارش بازار محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۰» با هدف تحلیل اقتصادی بازار محصولات و خدمات شرکت‌های نانو، اندازه‌گیری شاخص‌های اقتصادی سند ده‌ساله دوم ستاد ویژه توسعه فناوری نانو و همچنین، کمک به تحلیل راهکار توسعه صنعتی در حوزه نانو و مقایسه‌های بین بخشی، در ۴۹ صفحه منتشر شد.
گزارش بازار محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۰ منتشر شد
بازار فناوری نانو در ایران در سالیان اخیر رشد پرشتاب و قابل توجهی داشته و همه حوزه‌های صنعتی را در برگرفته است. یکی از الزامات پیشرفت فناوری نانو در کشور، پایش مداوم مسیر تجاری‌سازی فناوری‌های نانو در بستر بنگاه‌های اقتصادی است. در سال‌های اخیر این پایش به صورت دوره‌ای و به شکل پیمایش بازار محصولات فناوری نانو توسط ستاد ویژه توسعه فناوری نانو صورت گرفته است. پایش بازار سال ۱۴۰۰ نیز در سال ۱۴۰۱ صورت گرفته که در این گزارش، نتایج آن در حوزه‌های مختلف بیان شده است.
بازه زمانی اجرای پیمایش بازار محصولات فناوری نانو، خرداد تا آبان ۱۴۰۱ بوده و بنگاه‌های هدف در آن، شرکت‌های تولیدکننده محصولات و ارائه‌دهنده خدمات نانو بوده‌اند که در سال هدف (۱۴۰۰) گواهی نانومقیاس معتبر از طرف واحد نانومقیاس ستاد فناوری نانو داشته‌اند.
روش جمع‌آوری داده‌ها در این پیمایش به این صورت بوده است که ابتدا از شرکت‌های تولیدکننده و ارائه‌دهنده خدمات نانو به صورت رسمی برای مشارکت در سرشماری دعوت به عمل آمد. مشارکت در سرشماری با تکمیل فرم‌های طراحی‌شده براساس تعاریف موجود در استاندارد ملی ایران (به شماره ۲۱۱۴۵، چاپ اول ۱۳۹۵) انجام شد. پس از تکمیل فرم‌های آمارگیری توسط شرکت‌ها، آمار و اطلاعاتِ محصولات راستی‌آزمایی و نقایص آن‌ها رفع شد. این کار از طریق تعامل با شرکت‌ها یا کارشناسان مربوطه در ستاد نانو یا تخمین با استفاده از روش‌های تحقیقات بازار براساس یافته‌های موجود و معتبر صورت گرفت.
در برخی از حوزه‌ها مانند شیرآلات بهداشتی، کاشی‌های تزیینی، نانوپولیش و نانوکاتالیست‌ها که نرخ مشارکت شرکت‌ها در طرح پایین بوده یا تعداد زیادی از شرکت‌های تولیدکننده به دلایل مختلف برای گرفتن گواهی نانومقیاس به ستاد نانو مراجعه نکرده بودند، حجم فروش و صادرات حوزه مربوطه با استفاده از روش‌های تحقیقات بازار و بر اساس یافته‌های موجود و معتبر مانند مشخصات فنی و عملکرد حقیقی دستگاه یا تجهیزات تولید محصول نانو یا نانوماده اولیه مصرفی در تولید محصول نهایی که خود دارای گواهی نانومقیاس هستند، حتی مصاحبه و مشاوره با نهادهای مرجع آن حوزه مانند انجمن شیرآلات بهداشتی تخمین زده شده است.
نرخ پاسخگویی شرکت‌ها در این پیمایش ۷۳ درصد بوده است؛ بدین صورت که از ۳۲۴ شرکت هدف، ۲۳۷ شرکت در طرح مشارکت داشتند. به منظور تأیید اعتبار پیمایش، از داده‌های منابع معتبر دیگر از قبیل اطلاعات کالاهای صادراتی گمرک، شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین از طریق تجربه و شناخت رابط شرکت در کارگروه صنعت و بازار ستاد نانو استفاده شده است.
بر اساس اطلاعات ارائه‌شده در بخش «روند صنعتی‌سازی و توسعه بازار فناوری نانو در ایران» از این گزارش، حجم فروش سالانه محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۰، ۲۰۳۴۶۲ میلیارد ریال بوده است. متوسط رشد سالانه بازار فناوری نانوی ایران از سال ۱۳۹۲ تا پایان سال ۱۴۰۰ حدود ۱۰۲ درصد بوده است؛ یعنی هر سال حجم فروش بازار نانو تقریباً دو برابر شده است. بیشترین رشد، مربوط به سال ۱۳۹۹ با ۱۶۰ درصد و رشد سال ۱۴۰۰ نیز ۷۵ درصد بوده است. ارزش دلاری حجم فروش محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۰، معادل ۸۸۸ میلیون دلار بوده است. این میزان با احتساب نرخ برابری قدرت خرید (PPP) معادل با ۴۴۱۶ میلیون دلار می‌شود.
فروش تجهیزات نانو در سال ۱۴۰۰ حدود ۵۹ درصد رشد داشته است. ۵ دستگاه پرفروش سال ۱۴۰۰ به ترتیب عبارت‌اند از: دستگاه پوشش‌دهی قوس کاتدی، دستگاه حباب‌ساز نانویی (نانوکویتاسیون)، سیستم خشک‌کن انجمادی، دستگاه الکتروریسی صنعتی و میکروسکوپ رامان.
رشد خدمات فناوری نانو نیز در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۰۸ درصد بوده که نسبت به حوزه‌های دیگر -یعنی کالا و تجهیزات- بیشتر بوده است. پرفروش‌ترین خدمات فناوری نانو در سال ۱۴۰۰ به ترتیب عبارت‌اند از: خدمات لایه‌نشانی تزیینی، خدمات آنالیز و شناسایی نانومواد، خدمات لایه‌نشانی سخت، خدمات تجاری‌سازی محصولات نانو و خدمات مالکیت فکری و ثبت پتنت که سهم سه مورد اول حدود ۹۷ درصد از کل بازار خدمات نانو بوده است.
پس از سال ۱۳۹۸ که کمترین حجم و سهم صادرات محصولات نانو ساخت ایران ثبت شد، حجم صادرات روند صعودی گرفته و در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل ۵۳ درصد رشد داشته، ولی سهم ۷ درصدی صادرات از کل بازار نانو در سال ۱۴۰۰، نسبت به سال‌های قبل تغییر چندانی نکرده است.
همچنین، بر اساس اطلاعات ارائه‌شده در بخش «تحلیل بازار محصولات نانو در سال ۱۴۰۰» از این گزارش، ۹۷٫۶ درصد از بازار محصولات نانو در سال ۱۴۰۰ را «کالاها» و ۱/۳ درصد از آن را «تجهیزات» تشکیل داده بودند و سهم «خدمات» از بازار محصولات نانو ۱ درصد بوده است. ۹۷ درصد از این «خدمات»، «خدمات فنی» و ۳ درصد از آن، «خدمات کسب‌وکاری» بوده است. «خدمات فنی»، شامل خدماتی می‌شود که شرکت‌های فنی از قبیل تجهیزات‌ساز یا تولیدی ارائه می‌دهند. بیشترین نوع خدمات در بازار ایران را خدمات پوشش‌دهی با دستگاه PVD تشکیل می‌دهد. «خدمات کسب‌وکاری» نیز شامل ارائه خدمات تجاری‌سازی، مالکیت فکری و… به شرکت‌های فعال در حوزه فناوری نانو می‌شود. در این بخش، خدماتی مورد محاسبه قرار گرفته‌اند که ارائه آن خدمات، علاوه بر دانش تخصصی آن حوزه، به دانش نانو نیز نیاز داشته باشد. حجم کل بازار تجهیزات و خدمات نانو در سال ۱۴۰۰ به ترتیب ۲۷۰۷ و ۲۰۹۳ میلیارد ریال بوده است.
از میان شرکت‌های فناوری نانو در سال ۱۴۰۰، ۵۵ شرکت اول از نظر حجم فروش، بیش از ۹۰ درصد از کل حجم بازار نانوفناوری ایران را در اختیار قرار داشته‌اند و بیش از یک‌چهارم از شرکت‌های نانو در این سال، حجم فروش کمتر از یک میلیارد تومان داشته‌اند.
از میان حوزه‌های صنعتی مختلف در سال ۱۴۰۰، صنعت ساخت‌وساز نزدیک به نیمی از بازار محصولات فناوری نانوی ایران را در برگرفته بود که این سهم، معادل با رقمی در حدود ۱۰۱ هزار میلیارد ریال می‌شود. ۹۶ درصد از این رقم مربوط به بازار شیرآلات بهداشتی، کاشی و شیشه رفلکس است. پس از صنعت ساخت‌وساز، صنعت خودرو و حمل‌ونقل در جایگاه بعدی قرار داشته است و حجم فروش محصولات نانوی این حوزه حدود ۲۹۶۰۰ میلیارد ریال بوده است که نزدیک به ۷۵ از درصد آن را نانوکاتالیست‌های خودرو تشکیل داده‌اند. تقریباً تمام سهم ۱۲٫۵ درصدی صنعت نفت و گاز از بازار محصولات فناوری نانو در سال ۱۴۰۰ را نیز نانوکاتالیست‌ها تشکیل داده بودند. دو حوزه آموزش و کشاورزی نیز سهم بسیار اندکی (زیر ۰٫۱ درصد) از بازار نانوی ایران در این داشته‌اند.
از نظر حجم فروش و صادرات شرکت‌های حوزه‌های صنعتی مختلف در سال ۱۴۰۰، در حوزه ساخت‌وساز به دلیل وجود تعداد شرکت‌های بیشتر (۶۶ شرکت)، هم حجم فروش و صادرات و هم رقابت، بیشتر از سایر حوزه‌های صنعتی بوده است. اپتوالکترونیک نیز سهم بالایی از بازار محصولات نانوی ایران را داشته، ولی فقط ۴ شرکت در این حوزه فعال بوده‌اند. در صنعت خودرو و نفت و گاز، با وجود حجم فروش بالا، میزان صادرات اندک بوده است. کمترین تعداد شرکت‌ها در حوزه‌های لوازم‌خانگی، اپتوالکترونیک و آب و محیط‌زیست فعال بوده‌اند، اما بیشترین تعداد شرکت‌ها پس از صنعت ساخت‌وساز، در حوزه تجهیزات و خدمات فعالیت داشته‌اند. حجم بازار فناوری نانوی سه شرکت فعال در حوزه لوازم‌خانگی، تقریباً برابر با حجم بازار فناوری نانوی ۳۳ شرکت فعال در حوزه تجهیزات بوده است.
به طور خاص، در مورد حوزه نانوپوشش، نانوکاتالیست و نانومواد در سال ۱۴۰۰، در حوزه نانوپوشش بیش از ۹۸ درصد بازار محصولات تولیدی مربوط به فناوری رسوب‌دهی فیزیکی بخار (PVD) بوده است و سایر فناوری‌های پوشش‌دهی در مجموع زیر ۲ درصد از بازار نانوی سال ۱۴۰۰ سهم داشته‌اند. حدود ۷۰ درصد از بازار PVD شامل پوشش‌های تزیینی نظیر شیرآلات بهداشتی و کاشی و ظروف و غیره بوده است. پوشش‌های بازتابنده بخش دیگری از کاربرد PVD است که شامل شیشه رفلکس، صنایع اپتوالکترونیک و لوح فشرده خام می‌شود. ۵۲ درصد از بازار ۴۵۹۲۰ میلیارد ریالی نانوکاتالیست‌ها در سال ۱۴۰۰ در حوزه نفت و گاز و بقیه، شامل کاتالیست‌های خودرو بوده است. همچنین از بازار ۲۷۰۴۶ میلیارد ریالی نانومواد در سال ۱۴۰۰، حدود ۴۹ درصد، محصولاتی بوده‌اند که از اختلاط نانومواد استفاده کردند ولی شامل نانوکامپوزیت‌ها نمی‌شوند؛ مانند جوراب، فرش و سایر منسوجات آنتی‌باکتریال، انواع رنگ و رزین نانویی، محلول‌های ضدعفونی‌کننده سطوح و انواع کرم و لوسیون‌های بهداشتی- آرایشی. در سال ۱۴۰۰، بیش از ۴۸ درصد از بازار نانومواد را انواع نانوذرات و نانوپودرها تشکیل داده‌اند که کاشی‌های نانوپولیش که با نانوپودر پولیش داده شده‌اند در این دسته قرار می‌گیرند. بیش از ۲ درصد نیز محصولات مبتنی بر نانوکلوئیدها و نانوامولسیون بوده‌اند.
از نظر حجم فروش و صادرات شرکت‌های حوزه‌های مختلف فناوری، بیشترین تعداد شرکت‌های نانوی ایران در سال ۱۴۰۰ در حوزه‌های نانوپوشش، نانومواد و نانوکامپوزیت فعالیت داشته‌اند؛ به همین دلیل، حجم بازار و صادرات در این حوزه‌ها بیشتر بوده است. در فناوری‌ها و روش‌هایی مانند امواج فراصوت، طیف‌سنجی، تصویربرداری، جداسازی و… که در حوزه تجهیزات قرار می‌گیرند، میزان صادرات صفر و تعداد شرکت‌های فعال نیز کم بوده‌اند. در حوزه‌هایی مانند نانوکاتالیست و حامل‌های دارویی نیز با وجود حجم بازار زیادی که داشته است، تعداد شرکت‌های کمی وارد این حوزه‌ها شده‌اند.
نگاهی به توزیع سهم صادرات محصولات نانو به تفکیک صنعت، که در این بخش از گزارش ارائه شده است نشان می‌دهد که ساخت‌وساز، اپتوالکترونیک، نساجی و دارو، چهار حوزه صنعتی هستند که بیشترین صادرات محصولات نانوی ساخت ایران را در سال ۱۴۰۰ داشته‌اند. نساجی با حجم صادرات نزدیک به چهار میلیون دلار بیشترین تنوع را از نظر کشورهای مقصد صادرات داشته و محصولات نانوی این حوزه به بیش از ۲۰ کشور صادر شده‌اند. پس از نساجی، بیشترین تنوع در مقاصد صادراتی در صنعت تجهیزات نانو مشاهده شده است؛ ولی در حوزه‌های اپتوالکترونیک، خودرو و نفت و گاز، کشورهای مقصد صادرات به یک یا دو کشور محدود بوده‌اند.
محصولات صادراتی که در سال ۱۴۰۰ حجم صادرات بالای ۱ میلیون دلار داشته‌اند عبارت‌اند از: شیرآلات با پوشش PVD، تجهیزات اپتیکی، انواع فرش و گلیم آنتی‌باکتریال، آینه و شیشه رفلکس و نانوداروی ضدسرطان.
همچنین، حجم و سهم فروش محصولات نانو به تفکیک استان‌های کشور، سهم فناوری‌های مختلف استفاده‌شده در محصولات نانو از کل بازار این محصولات، فهرست ۱۵ محصول پرفروش نانو با حجم فروش بالای هزار و پانصد میلیارد ریال، حجم و سهم صادرات محصولات نانو به تفکیک استان‌های کشور، آمار صادرات محصولات نانوی ایران برحسب کشور هدف و سهم صادرات محصولات نانو ایران به تفکیک قاره‌ها، از جمله اطلاعاتی هستند که در بخش «تحلیل بازار محصولات نانو در سال ۱۴۰۰» از این گزارش به مخاطبان ارائه شده‌اند.
متن کامل گزارش، از اینجا قابل دریافت است.
