بررسی صادرات محصولات نانویی ایران به کشورهای مختلف نشان می‌دهد که کشورهای همسایه بیشترین مقاصد صادراتی محصولات نانویی ایران است. با این حال پتانسیل‌های زیادی برای گسترش بازار محصولات نانویی ایران وجود دارد.
جذابیت محصولات نانویی ایران برای کشورهای منطقه
طبق داده‌های ارائه‌شده برای سال ۱۴۰۲، عمده صادرات نانویی ایران به کشورهای همسایه و برخی کشورهای آسیایی اختصاص دارد. مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران در حوزه نانو عبارت‌اند از:
عراق: ۳۳٫۵۲ میلیون دلار (۲۳٫۱٪ از کل صادرات)
ترکیه: ۱۰.۷ میلیون دلار (۶.۹٪ از کل صادرات)
افغانستان: ۹.۴۴ میلیون دلار (۶٫۵٪ از کل صادرات)
پاکستان: ۸.۹۵ میلیون دلار (۶٫۱٪ از کل صادرات)
امارات: ۶.۹۱ میلیون دلار (۴٫۷٪ از کل صادرات)
روسیه: ۸.۴۴ میلیون دلار (۵٫۸٪ از کل صادرات)
چین: ۱۰٫۴۴ میلیون دلار (۷٫۱٪ از کل صادرات)
هند: ۱۴.۹۴ میلیون دلار (۱۰٫۳٪ از کل صادرات)
این آمار نشان می‌دهد که کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان سهم بالایی از صادرات نانویی ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
توزیع صادرات ایران به قاره‌های مختلف به شرح زیر است:
آسیا: ۸۹.۶٪
اروپا: ۶.۸٪
آفریقا: ۲.۵٪
آمریکا: ۱.۰٪
استرالیا: ۰.۲٪
این داده‌ها نشان می‌دهد که بیشتر صادرات محصولات نانویی ایران به آسیا انجام شده است و سایر قاره‌ها سهم بسیار ناچیزی دارند.
چرا صادرات ایران به کشورهای منطقه بیشتر است؟
۱. نزدیکی جغرافیایی و روابط تجاری
یکی از عوامل اصلی تمرکز صادرات نانویی ایران بر کشورهای همسایه، نزدیکی جغرافیایی است. کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان و ترکیه به دلیل فاصله کم و هزینه‌های حمل‌ونقل پایین، مقصدهای جذابی برای صادرات محصولات ایرانی محسوب می‌شوند.
۲. نیاز بازارهای همسایه به فناوری نانو
برخی کشورهای منطقه فاقد زیرساخت‌های کافی برای تولید محصولات نانویی پیشرفته هستند و ایران می‌تواند با استفاده از این فرصت، بازار خود را در این کشورها گسترش دهد.
۳. توافقات تجاری و گمرکی
توافقات تجاری میان ایران و برخی از این کشورها باعث کاهش تعرفه‌های گمرکی شده و صادرات را تسهیل کرده است. به عنوان مثال، تجارت آزاد میان ایران و کشورهای عضو اکو (ECO) ترکیه، پاکستان و افغانستان، یکی از عوامل رشد صادرات نانویی ایران به این مناطق است.
۴. توانمندی علمی و صنعتی ایران در حوزه نانو
ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در تولید محصولات نانویی، در منطقه خاورمیانه جایگاه ویژه‌ای دارد و بسیاری از کشورهای همسایه، ایران را به عنوان تأمین‌کننده اصلی فناوری نانو می‌شناسند.
چرا صادرات به اروپا، آمریکا و استرالیا کم است؟
۱. موانع تحریم‌های اقتصادی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های صادرات ایران به کشورهای غربی، تحریم‌های اقتصادی و بانکی است. این تحریم‌ها باعث محدودیت در تجارت بین‌المللی و دشواری در نقل‌وانتقال پول شده است.
۲. استانداردهای سخت‌گیرانه در اروپا و آمریکا
کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی استانداردهای بسیار سخت‌گیرانه‌ای برای واردات محصولات نانویی دارند. برای ورود به این بازارها، محصولات ایرانی باید استانداردهای بین‌المللی مانند CE اروپا یا تاییدیه‌های مورد نظیر سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) را دریافت کنند که فرآیندی زمان‌بر و پرهزینه است.
۳. رقابت شدید در بازارهای توسعه‌یافته
در بازارهایی مانند اروپا و آمریکا، شرکت‌های بزرگ و معتبر نانویی از کشورهای پیشرفته‌ای مانند آمریکا، آلمان، ژاپن و کره جنوبی حضور دارند. این امر باعث شده که ورود ایران به این بازارها دشوار باشد.
۴. نبود تبلیغات و بازاریابی مناسب
ایران هنوز نتوانسته است به اندازه کافی در سطح بین‌المللی برندینگ قوی برای محصولات نانویی خود ایجاد کند. عدم حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و شبکه‌های توزیع قوی در بازارهای غربی، باعث کاهش توان رقابتی ایران شده است.
صادرات محصولات نانویی ایران به شدت بر قاره آسیا متمرکز است. بیش از ۸۹٪ از صادرات ایران به کشورهای آسیایی اختصاص دارد، در حالی که سهم سایر قاره‌ها بسیار ناچیز است. این تمرکز نشان‌دهنده فرصت‌های بالقوه برای گسترش صادرات به سایر نقاط جهان است، اما در عین حال محدودیت‌های ساختاری و چالش‌های ورود به بازارهای جدید را نیز برجسته می‌کند.
پیشنهادات برای بهبود صادرات محصولات نانویی ایران
۱. تنوع‌بخشی به بازارهای هدف: افزایش حضور در بازارهای اروپایی با تمرکز بر کشورهایی که تعرفه‌های پایین‌تری دارند.
توسعه استانداردهای بین‌المللی: دریافت گواهینامه‌های موردنیاز برای صادرات به بازارهای پیشرفته مانند CE اروپا و FDA آمریکا.
تقویت تبلیغات و بازاریابی بین‌المللی: حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای معرفی محصولات نانویی ایران.
افزایش سرمایه‌گذاری در لجستیک و حمل‌ونقل بین‌المللی: بهبود زنجیره تأمین و ایجاد دفاتر نمایندگی در کشورهای مختلف برای تسهیل دسترسی به بازارهای جدید.
توسعه همکاری‌های علمی و صنعتی با کشورهای پیشرفته: ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک با کشورهای اروپایی و آسیایی برای افزایش پذیرش محصولات ایرانی.
با توجه به ظرفیت‌های بالای ایران در تولید محصولات نانویی و تجربه موفق در صادرات به کشورهای منطقه، می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده با رفع موانع تجاری، بازارهای جدیدی برای این محصولات ایجاد شود. در صورت تمرکز بر افزایش کیفیت، توسعه استانداردهای بین‌المللی و تقویت برندینگ، ایران می‌تواند سهم خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد. با اجرای راهکارهای مختلف، صادرات محصولات نانویی ایران نه‌تنها در آسیا بلکه در اروپا، آفریقا و حتی آمریکای شمالی نیز گسترش خواهد یافت و جایگاه ایران در این صنعت راهبردی بیش از پیش تقویت خواهد شد.
اما چرا آفریقا و آمریکا در مقاصد اصلی صادراتی ایران غایب هستند؟
قاره‌های آفریقا و آمریکا سهم بسیار کمی از صادرات محصولات نانویی ایران دارند. این موضوع می‌تواند ناشی از چندین عامل اقتصادی، سیاسی، تجاری و زیرساختی باشد.
موانع در صادرات به کشورهای آفریقایی: با اینکه برخی کشورهای آفریقایی در حال توسعه سریع هستند، صادرات ایران به این قاره بسیار محدود بوده است. دلایل این مسئله شامل موارد زیر است:
الف) ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی در بسیاری از کشورهای آفریقایی: بسیاری از کشورهای آفریقایی هنوز از نظر توسعه صنعتی و فناوری پیشرفته نیستند. این کشورها بیشتر به دنبال محصولات اولیه و مواد خام هستند تا فناوری‌های پیشرفته مانند نانو. نبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل، گمرکات پیچیده و ضعف سیستم بانکی نیز باعث کاهش تبادلات تجاری با ایران شده است.
ب) رقابت با چین و سایر کشورهای صنعتی: چین، اتحادیه اروپا و کشورهای غربی سال‌هاست که در بازار آفریقا سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام داده‌اند و شرکت‌های ایرانی رقابت سختی با آن‌ها دارند. این کشورها از طریق قراردادهای بزرگ، پروژه‌های زیربنایی و کمک‌های اقتصادی، جایگاه خود را در این بازار تثبیت کرده‌اند.
ج) عدم شناخت کافی از ظرفیت‌های بازار آفریقا: بسیاری از شرکت‌های ایرانی اطلاعات کافی در مورد بازار آفریقا ندارند و در نتیجه، صادرات به این قاره محدود مانده است. نبود تبلیغات، نمایشگاه‌های تجاری و دفاتر فروش در این کشورها باعث شده که محصولات نانویی ایران کمتر در این بازار شناخته شوند.
د) مشکلات مالی و نبود سیستم‌های بانکی کارآمد: بسیاری از کشورهای آفریقایی دارای مشکلات اقتصادی هستند و سیستم بانکی ضعیفی دارند. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، تبادل مالی با کشورهای آفریقایی پیچیده و دشوار است.
هـ) محدودیت‌های حمل‌ونقل و لجستیک: مسیرهای حمل‌ونقل از ایران به بسیاری از کشورهای آفریقایی پیچیده و پرهزینه است. کمبود مسیرهای مستقیم کشتیرانی و حمل‌ونقل زمینی باعث افزایش هزینه صادرات به این قاره شده است.
موانع در صادرات به آمریکا: در مورد قاره آمریکا نیز مشاهده می‌شود که سهم ایران از صادرات محصولات نانویی به این منطقه تقریباً ناچیز (۱٪) است. این موضوع دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد:
الف) تحریم‌های اقتصادی و تجاری آمریکا
بزرگ‌ترین مانع برای صادرات محصولات ایرانی به آمریکای شمالی (به ویژه آمریکا) تحریم‌های اقتصادی و بانکی است. این تحریم‌ها نه تنها مانع صادرات مستقیم می‌شوند، بلکه روابط بانکی را نیز مسدود کرده و امکان نقل‌وانتقال پول را محدود می‌کنند.
ب) رقابت شدید با شرکت‌های قدرتمند فناوری نانو
در آمریکا و کانادا، شرکت‌های بزرگی در صنعت نانو فعالیت دارند. این کشورها دارای بازارهای اشباع‌شده با سطح رقابتی بسیار بالا و فناوری پیشرفته هستند که رقابت را برای شرکت‌های ایرانی دشوار می‌کند.
ج) استانداردهای سخت‌گیرانه و موانع قانونی
آمریکا و کانادا استانداردهای بسیار سخت‌گیرانه‌ای برای محصولات نانویی دارند که ورود به این بازار را دشوار می‌کند. برای صادرات محصولات نانویی به آمریکا، نیاز به دریافت تأییدیه‌های معتبر مانند EPA (آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا) است که فرآیندی زمان‌بر و پرهزینه محسوب می‌شود.
د) نبود شبکه‌های توزیع و بازاریابی در آمریکای لاتین
کشورهای آمریکای لاتین مانند برزیل، آرژانتین، مکزیک و شیلی پتانسیل بالایی برای واردات فناوری‌های نوین دارند.
اما نبود نمایندگی‌های فعال ایرانی، عدم تبلیغات مناسب و ضعف روابط تجاری باعث شده است که ایران سهمی در این بازارها نداشته باشد.
هـ) هزینه بالای حمل‌ونقل و عدم وجود مسیرهای تجاری مستقیم
صادرات از ایران به آمریکای شمالی و جنوبی نیاز به حمل‌ونقل دریایی طولانی دارد که هزینه‌های زیادی به همراه دارد. نبود
راهکارهایی برای افزایش صادرات به آفریقا و آمریکا
با وجود این موانع، ایران می‌تواند با اتخاذ برخی سیاست‌ها و راهبردهای مناسب، حضور خود را در این بازارها تقویت کند. پیشنهادهای زیر می‌توانند به بهبود صادرات به آفریقا و آمریکا کمک کنند:
۱. توسعه همکاری‌های تجاری و علمی با کشورهای آفریقایی: ایجاد دفاتر تجاری و نمایندگی‌های فروش در کشورهای آفریقایی می‌تواند به توسعه صادرات کمک کند. شرکت‌های ایرانی می‌توانند از طریق مشارکت در پروژه‌های مشترک و انتقال فناوری به این کشورها، سهم خود را افزایش دهند.
۲. استفاده از ظرفیت کشورهای همکار برای ورود به بازار آمریکا؛ ایران می‌تواند از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه، مالزی، امارات یا حتی مکزیک، صادرات غیرمستقیم به آمریکا را انجام دهد. راه‌اندازی شرکت‌های واسطه در کشورهایی که با آمریکا روابط تجاری دارند می‌تواند به دور زدن برخی موانع کمک کند.
۳. کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و ایجاد مسیرهای تجاری جدید؛ توسعه خطوط حمل‌ونقل دریایی و هوایی مستقیم با کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین می‌تواند هزینه صادرات را کاهش دهد. همکاری با کشورهای منطقه برای ایجاد کریدورهای تجاری جدید می‌تواند راه ورود ایران به این بازارها را هموار کند.
۴. دریافت استانداردهای بین‌المللی برای افزایش رقابت‌پذیری؛ ایران باید برای ورود به بازارهای پیشرفته، استانداردهای لازم را برای محصولات نانویی خود دریافت کند. این استانداردها باعث افزایش اعتماد خریداران خارجی به محصولات ایرانی خواهند شد.
۵. سرمایه‌گذاری در تبلیغات و بازاریابی بین‌المللی: ایجاد برندینگ قوی برای محصولات نانویی ایران در بازارهای بین‌المللی ضروری است. شرکت‌های ایرانی می‌توانند از طریق حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و استفاده از تبلیغات دیجیتال، محصولات خود را در سطح جهانی معرفی کنند.
در نهایت می‌توان گفت که حضور کم‌رنگ ایران در بازارهای آفریقا و آمریکا به دلایل متعددی مانند تحریم‌ها، ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و بانکی، رقابت شدید با کشورهای توسعه‌یافته، هزینه‌های بالای حمل‌ونقل و نبود بازاریابی مؤثر است. با این حال، پتانسیل‌های زیادی برای افزایش صادرات نانویی ایران به این قاره‌ها وجود دارد. اگر ایران بتواند روابط تجاری خود را توسعه دهد، استانداردهای بین‌المللی را کسب کند، مسیرهای حمل‌ونقل جدید ایجاد کند و تبلیغات خود را گسترش دهد، می‌تواند سهم بیشتری از این بازارها کسب کند. در آینده، ورود تدریجی ایران به بازارهای جدید، تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و کاهش وابستگی به بازارهای همسایه می‌تواند جایگاه ایران را در صنعت جهانی نانو ارتقا دهد و به رشد پایدار صادرات کمک کند.
