استفاده از نانوذرات و فناوری‌های نوین در حوزه سلامت، نه تنها باعث بهبود کیفیت محصولات شده، بلکه بازار قابل‌توجهی را نیز به خود اختصاص داده است. بر اساس داده‌های موجود، حجم بازار نانو در بخش سلامت و بهداشت ایران در ابتدای سال ۱۴۰۳ به رقم ۱۱۰۰۰ میلیارد ریال رسیده است که شامل بخش‌های پیشگیری، تشخیص و درمان می‌شود. دارورسانی با سهم ۴۰ درصدی، در این بازار پیشتاز است.
سهم ۴۰ درصدی دارورسانی از بازار نانومحصولات حوزه سلامت
محصولات نانویی در حوزه سلامت و بهداشت در سه دسته کلی پیشگیری، درمان و تشخیص تقسیم می‌شوند:
پیشگیری (۵۱ درصد): بیشترین سهم بازار را به خود اختصاص داده است. فناوری‌های نانو در این بخش برای افزایش ایمنی، کاهش عفونت‌ها و بهبود فرآیندهای پیشگیرانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
درمان (۴۵ درصد): دومین بخش مهم بازار است که شامل کاربردهای نانو در دارورسانی، ترمیم بافت‌ها و بهبود درمان‌های پزشکی می‌شود.
تشخیص (۴ درصد): با اینکه کوچک‌ترین سهم را دارد، اما فناوری‌های نوظهور در این حوزه می‌توانند انقلابی در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها ایجاد کنند.
سهم پایین بخش تشخیص (۴درصد) در مقایسه با پیشگیری (۵۱ درصد) و درمان (۴۵ درصد) به دلایل متعددی برمی‌گردد که به زیرساخت‌های تحقیقاتی، نیازهای بازار، و چالش‌های فنی مرتبط است. بیشتر بودجه‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها در بخش سلامت ایران به حوزه‌های پیشگیری و درمان اختصاص می‌یابد. دولت معمولاً بر پیشگیری به‌عنوان راهی کم‌هزینه‌تر برای کاهش بار بیماری‌ها تأکید دارد، در حالی که درمان به دلیل نیازهای فوری بیماران و بازار گسترده دارویی، سرمایه‌گذاری بالایی را جذب می‌کند. در مقابل، تشخیص اگرچه حیاتی است، اما به‌اندازه این دو بخش مورد توجه نبوده است. بسیاری از فناوری‌های تشخیصی مبتنی بر نانو، مانند حسگرهای زیستی و نانوبیومارکرها، به تجهیزات پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های سنگین نیاز دارند. در مقابل، توسعه فناوری‌های نانو در پیشگیری (مانند ماسک‌های نانویی، پوشش‌های ضدویروس) با هزینه‌های کمتر و فرآیندهای ساده‌تری همراه است.
در حوزه فناوری‌های به‌کاررفته، توزیع سهم‌های مختلف بازار به شرح زیر است:
دارورسانی (۴۰درصد): بیشترین سهم را در بین فناوری‌های نانو دارد. این بخش شامل حامل‌های لیپیدی (۱۲ درصد) و کنژوگه (۲۸ درصد) است که نشان‌دهنده رشد بالای فناوری‌های هدفمند دارورسانی است. یکی از مهم‌ترین مزایای فناوری نانو در دارورسانی هدفمند، افزایش اثربخشی داروها با کاهش عوارض جانبی است. با استفاده از نانوحامل‌ها، داروها می‌توانند به طور مستقیم به بافت هدف برسند، بدون اینکه روی سلول‌های سالم تأثیر منفی بگذارند. این ویژگی به‌ویژه در درمان سرطان و بیماری‌های مزمن بسیار حیاتی است. در سال‌های اخیر، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه نانولیپوزوم‌ها، نانوذرات پلیمری، نانوسیال‌ها و نانوامولسیون‌ها در ایران انجام شده است. بسیاری از این فناوری‌ها توانسته‌اند در سطح تولید صنعتی و تجاری‌سازی وارد شوند. همین مسئله باعث شده که محصولات دارورسانی نانویی سهم بالایی از بازار نانو سلامت ایران را تشکیل دهند
نانوآمیزه‌های غیرپلیمری (۱۸ درصد): در تولید تجهیزات و وسایل پزشکی مقاوم به خوردگی و افزایش استحکام مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نانوپوشش‌ها (PVD) (۱۴ درصد) :این فناوری نقش مهمی در بهبود مقاومت سطحی ابزارها و تجهیزات پزشکی دارد.
نانوکلوئید (۱۳ درصد): در داروسازی و بهبود عملکرد داروها مؤثر است.
الکتروریسی (۹ درصد): کاربرد این فناوری بیشتر در تولید مواد زیست‌سازگار برای کاربردهای پزشکی و مهندسی بافت است. برخی باندهای آنتی‌باکتریال، فیلترها و زخم پوش‌ها از جمله حوزه‌هایی است که الکترویسی در آن نقش آفرینی می‌کند.
کیت‌های تشخیص (۲ درصد) و سایر فناوری‌ها (۴ درصد) در حال توسعه و ورود به بازار هستند.
این توزیع نشان می‌دهد که ایران در حال حاضر تمرکز بالایی روی کاربردهای دارورسانی و بهبود عملکرد داروها دارد و سایر بخش‌ها نیز در حال رشد هستند.
علیرغم رشد قابل‌توجه این بازار، چالش‌هایی همچنان وجود دارد که می‌تواند مانع توسعه پایدار آن شود:
وابستگی به واردات تجهیزات نانو: بسیاری از مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز برای تولید نانو محصولات هنوز از خارج کشور تأمین می‌شوند که باعث افزایش هزینه‌ها و وابستگی به منابع خارجی می‌شود.
محدودیت‌های تحقیق و توسعه: سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه هنوز به میزان کافی نیست و بسیاری از شرکت‌های داخلی به دلیل کمبود منابع مالی قادر به توسعه فناوری‌های جدید نیستند.
عدم آگاهی گسترده از مزایای فناوری‌نانو: بسیاری از مراکز درمانی و پزشکان هنوز اطلاعات کافی در مورد کاربردهای نانو در سلامت و بهداشت ندارند، که این موضوع باعث کاهش استقبال از این فناوری در برخی بخش‌ها شده است.
چالش‌های نظارتی و استانداردسازی: تصویب و اجرای استانداردهای مشخص برای محصولات نانو در حوزه سلامت زمان‌بر بوده و ممکن است باعث تأخیر در ورود برخی از محصولات به بازار شود.
بازار نانو در حوزه سلامت و بهداشت ایران در حال رشد بوده و سهم قابل‌توجهی را در صنایع مرتبط به خود اختصاص داده است. تمرکز اصلی این بازار بر پیشگیری و درمان است و فناوری‌هایی مانند دارورسانی نانویی، نانوپوشش‌ها و نانوکلوئیدها بیشترین سهم را در آن دارند. در عین حال، چالش‌هایی مانند وابستگی به واردات تجهیزات، کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و عدم آگاهی عمومی در این حوزه وجود دارد. با این حال، فرصت‌های مناسبی برای رشد این بازار از جمله افزایش حمایت‌های دولتی، توسعه بازارهای صادراتی و بهبود زیرساخت‌های تحقیقاتی وجود دارد. با اتخاذ راهبردهای مناسب، ایران می‌تواند جایگاه خود را در این حوزه تقویت کرده و از ظرفیت‌های فناوری نانو در سلامت و بهداشت به بهترین نحو بهره‌برداری کند.
