گزارش عملکرد سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۱ منتشر شد

ستاد ویژه توسعه فناوری نانو و میکرو، «گزارش عملکرد سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۱» را در قالب ۴ فصل منتشر کرد. این گزارش به تشریح اقدامات صورت‌گرفته در راستای برنامه‌های سند گسترش کاربرد فناوری نانو (مصوب هیئت وزیران) و همچنین عملکرد این ستاد در این خصوص پرداخته است.

فصل نخست این گزارش با عنوان «وضعیت دستیابی به اهداف کلان پیشرفت فناوری نانو در ایران»، به دو موضوع «جایگاه جهانی ایران در علم و فناوری نانو» و «حجم بازار محصولات نانو ساخت ایران» پرداخته است. بر اساس این فصل از گزارش، جایگاه جهانی ایران در علم و فناوری نانو به وسیله سه شاخص کلان «کمیت مقالات فناوری نانو»، «کیفیت مقالات فناوری نانو» و «تعداد اختراعات فناوری نانو» ارزیابی می‏‌شود.

تعداد مقالات مرتبط با فناوری نانو که توسط محققان ایرانی در WoS نمایه شده است از ۸ مقاله در سال ۲۰۰۰ میلادی (قبل از تأسیس ستاد نانو) به ۱۱۴۷۳ مقاله در سال ۲۰۲۲ (معادل ۴/۹ درصد از کل مقالات نانو منتشرشده در سال ۲۰۲۲ و ۸/۲۵ درصد از کل مقالات علمی منتشرشده ایران در WoS) رسیده است. ایران با این سهم از انتشارات نانو، همانند سال گذشته، در رتبه چهارم جهان قرار گرفت. سهم مقالات نانو مشترک ایران با کشورهای دیگر در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۲ درصد بود و ۵ کشور چین، آمریکا، ترکیه، عراق و کانادا به ترتیب بیشترین سهم را در انتشار مقالات مشترک با ایران داشتند. گفتنی است که در سال ۲۰۲۲ در بین دانشگاه‌‏های ایران، دانشگاه تهران با انتشار ۸۲۷ مقاله نانو (۷ درصد) کل مقالات نانو ایران در این سال در رده اول قرار دارد. پس از آن به ترتیب دانشگاه صنعتی امیرکبیر با انتشار ۵۳۹ مقاله نانو (۴/۷ درصد)، دانشگاه تبریز با انتشار ۵۱۹ مقاله نانو (۴/۵ درصد)، دانشگاه علوم پزشکی تهران با انتشار ۵۰۸ مقاله نانو (۴/۴ درصد) و دانشگاه تربیت مدرس با انتشار ۴۸۰ مقاله نانو (۴/۱ درصد) در رده‏‌های بعدی قرار دارند. مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی نیز با انتشار ۲۴۳۲ مقاله نانو نزدیک به یک‌‏پنجم از کل مقالات نانو ایران در سال گذشته را منتشر کرده است.

در زمینه کیفیت مقالات فناوری نانو، ۹۳ مقاله نانو ایرانی در سال ۲۰۲۲ در نشریات با ضریب اثربخشی الف تا د (که فدراسیون سرآمدان علمی ایران آن‏‌ها را دسته‏‌بندی کرده است) منتشر شدند. همچنین در سال ۲۰۲۲ ایران ۳۸۰۲ مقاله در مجلات Q1 (چارک اول مجلات JCR از نظر ضریب اثربخشی) داشته است. این تعداد مقاله سهمی ۳۳ درصدی از کل مقالات نانو ایران همین سال را دارد. در شاخص h، رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشر شده در ۵ سال منتهی به ۲۰۲۲ (h-index پنج‌‏ساله) یازدهم است.

در خصوص تعداد اختراعات فناوری نانو، ایران تا پایان سال ۲۰۲۲ در مجموع ۳۱۲ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده است. تعداد پتنت‏‌های نانو ایران در سال ۲۰۲۲ در دفتر ثبت پتنت آمریکا (USPTO) 23 پتنت بوده است. علاوه بر این، در همین سال، ۱۰ اختراع نانو دیگر در حال ثبت نهایی در این دفتر هستند. بر این اساس رتبه ایران در پتنت‏‌های ثبت شده در USPTO در سال ۲۰۲۲ بیست و چهارم است. نسبت تعداد پتنت‌‏ها به تعداد مقالات نانو نشان می‌دهد که ۰/۳ پتنت نانو در ازای هر ۱۰۰ مقاله نانو ثبت شده است. با این حال باید توجه داشت که همین تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو، سهمی در حدود ۳۱ درصد از کل پتنت‏‌های ثبت شده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا را شامل می‏‌شوند.

در زمینه حجم بازار محصولات نانو ساخت ایران که آخرین بخش از فصل نخست را به خود اختصاص داده است؛ حجم بازار فناوری نانو در سال ۱۴۰۰ با رشدی ۷۵ درصدی نسبت به سال قبل، ۲۰۳۴۶۲ میلیارد ریال بوده است. ۱۸۹۲۲۶ میلیارد ریال از این مقدار مربوط به فروش در بازار داخلی بوده و صادرات این محصولات به کشورهای دیگر با حجمی ۱۴۱۹۵ میلیارد ریالی، سهمی حدود ۷ درصد از کل بازار داشته است. برای اطلاع از جزئیات بیشتر در این حوزه می‏توانید به «گزارش بازار محصولات نانو ساخت ایران» مراجعه کنید.

فصل دوم گزارش با عنوان «گزارش عملکرد برنامه‏‌های کلان، عملیاتی و اقدامات اجرایی فناوری نانو» در قالب ۸ برنامه کلان، به تشریح اقدامات و دستاوردهای ستاد نانو پرداخته است. برنامه اول در این فصل، به موضوع ترویج و آموزش عمومی فناوری نانو در سال ۱۴۰۱ پرداخته است:

ترویج فناوری نانو در رسانه‏‌ها با تولید و انتشار بیش از ۳۰۰۰ مطلب در رسانه‏‌های ستاد نانو، حمایت از تولید ۱۴۷۱۱ دقیقه محتوای صوتی-تصویری و ۸۶۴۸ مطلب در رسانه‏‌های عمومی.

ترویج دانش‌‏آموزی فناوری نانو با برگزاری المپیاد دانش‌‏آموزی فناوری نانو با ۵۵۰۰ شرکت‏‌کننده، برگزاری مسابقه توانمند، بهره‌‏برداری آموزشی از آزمایشگاه‌‏ها با آموزش ۱۵۱۱۷۸ نفر، حمایت از ۳۲۷ رویداد آموزشی – ترویجی و آموزش ۱۰۴۲۳۳ نفر و همچنین ساماندهی و توسعه محصولات آموزشی.

ترویج دانشجویی فناوری نانو با توسعه شبکه نهادهای ترویجی، توسعه شبکه مدرسان، حمایت از رقابت‏‌های دانشجویی از جمله یازدهمین مسابقه ملی فناوری نانو با شرکت ۵۰۷۶ داوطلب و پنجمین دوره نانواستارت‏‌آپ با شرکت ۲۷ تیم و همچنین توسعه فعالیت‏‌های سایت آموزش فناوری نانو از طریق برگزاری ۳۴ رویداد آموزشی غیرحضوری با شرکت ۵۶۸۸ نفر، ۱۱۹۵۵ آزمون مجازی با شرکت ۳۵۴۲ نفر و ۷ دوره آموزشی حضوری با شرکت ۲۱۷ نفر.

ترویج صنعتی فناوری نانو با انتشار محتوای ترویجی صنعتی و تخصصی از جمله ویرایش هفتم از مجموعه کتب مرجع محصولات فناوری نانو ساخت ایران و گزارش‌‏های صنعتی و اقتصادی، برگزاری رویدادهای ترویجی صنعتی از جمله ۶ رویداد ترویجی در شهرک‏‌های صنعتی، ۷ تورصنعتی مجازی، حمایت از برگزاری نشست‏‌ها و سمینارهای صنعتی حضوری و مجازی از جمله گفتگوهای زنده با مدیران و فناوران نانو کشور و سومین تریبون ملی نانو و صنعت.

برنامه دوم این فصل به ارتقای کیفیت علمی و پرورش سرمایه‌‏های انسانی کارآمد فناوری نانو پرداخته است.

در راستای حمایت عمومی از تحقیقات و محققان فناوری نانو و در سال ۱۴۰۱ ستاد نانو از پایان‌‏نامه‏‌های تحصیلات تکمیلی مرتبط با فناوری نانو و همچنین انتشار مقالات فناوری نانو در نشریات منتخب، به میزان ۵۲۳۶۱/۷۵ میلیون ریال (برای ۲۲۳۴ محقق) حمایت نقدی کرده و ۱۳۸۱۴ میلیون ریال (برای ۳۶۸ محقق) اعتبار شبکه آزمایشگاهی فناوری‏‌های راهبردی اعطا کرده است. این محققان از ۱۳۱ دانشگاه و مؤسسه پژوهشی مختلف کشور بوده‏‌اند.

در راستای توانمندسازی سرمایه‏‌های انسانی فناوری نانو در سال ۱۴۰۱، ستاد نانو با هدف آشنایی دانشجویان دارای پایان‏‌نامه‏‌های فناوری نانو با زیست‏‌بوم فناوری و نوآوری ایران، ۴ کارگاه عمومی با حضور ۱۸۷ نفر برگزار کرده است. حمایت از پژوهش‏‌های مأموریت‏‌گرا (با موضوعاتی مبتنی بر نیاز صنعت یا فرصت‏‌های فناورانه) و اساتید محصول – فناوری محور در حوزه فناوری نانو از دیگر اقدامات این حوزه بوده است.

برنامه سوم به مدیریت توسعه فناوری با هدایت فناوران مستعد برای شکل‏‌گیری صنعت نانو پرداخته است. در همین راستا ستاد نانو اقدام به حمایت از توسعه و تجاری‏‌سازی طرح‏‌های نوآورانه در قالب برنامه طرح‏‌های نوآورانه فناوری نانو (NanoMatch) نموده است. در سال ۱۴۰۱، دهمین دوره از این برنامه برگزار شد و پس از دریافت ۱۵۰ طرح در حوزه‏‌های مختلف صنعتی طی ۳ فراخوان، در نهایت ۲۳ طرح موفق به ورود به برنامه شده و ۱۰ تیم به دوره پیش‏‌شتاب‌‏‏دهی رسیدند. ستاد نانو در قالب این برنامه در سال ۱۴۰۱ از ۵ طرح نیمه‏‌صنعتی و صنعتی نیز حمایت کرده است.

توسعه نوآوری‏‌های منتخب در حوزه فناوری نانو از طریق رصد فناوری‏‌های تحول‏‌آفرین و توانمندسازی کسب‏‌وکارهای نوپای فناوری نانو از دیگر اقدامات این حوزه بوده است. همچنین حمایت‌های مختلفی در راستای توسعه فضای تولید نیمه‌صنعتی از طریق مرکز صنعتی‌‏سازی نانوفناوری کاربردی (ICAN) صورت گرفته و خدمات مختلفی ارائه شده است. توسعه تحقیقات مرتبط با باتری‌‏های پیشرفته نانو و حمایت از تولید، حفاظت و به‌‏کارگیری دارایی‏‌های فکری فناوری نانو نیز از دیگر اقدامات مهم این حوزه بوده است.

برنامه چهارم، «توسعه خدمات و زیرساخت‏‌های تجاری‏‌سازی فناوری نانو» نام دارد. ارزیابی، پایش و نظارت بر محصولات فناوری نانو یکی از اقدامات ستاد نانو در این راستا است. در سال ۱۴۰۱ تعداد ۷۸۵ درخواست بررسی محصول به گروه ارزیابی محصولات فناوری نانو ارجاع شد که با اعطای گواهینامه نانومقیاس به ۳۶۵ محصول از میان این درخواست‏‌ها موافقت شده و به ۳۵ محصول گواهینامه آزمایشی داده شده است. تا پایان سال ۱۴۰۱، ۱۱۸۷ محصول و ۲۴۱ تجهیز (از ۲۷۷ شرکت) دارای گواهی‏نامه نانومقیاس بوده‏‌اند. بیشترین تعداد محصولات و تجهیزات دارای گواهی‏نامه نانومقیاس مربوط به حوزه حمل‏‌ونقل، مواد اولیه و تجهیزات بوده است. در این سال، تعداد ۱۶۰۹ خدمت/حمایت به ارزش حدوداً ۵۸ میلیارد ریال به ۲۴۷ شرکت فناوری نانو که دارای گواهینامه نانومقیاس هستند، ارائه شده است.

در بخش شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو نیز در پایان سال ۱۴۰۱، تعداد ۳۱۲۲ دستگاه آزمایشگاهی توسط مراکز عضو در پایگاه اینترنتی شبکه ثبت و به اشتراک گذاشته شده که نسبت به سال گذشته، ۷ درصد رشد داشته است. مجموع درآمد آزمایشگاه‏‌های عضو شبکه در سال ۱۴۰۱ مبلغ ۱۸۱۰ میلیارد ریال بوده است که در مقایسه با سال قبل، ۳۲۹ درصد رشد داشته است. این درآمد از ارائه تعداد ۹۲۷,۶۰۸ خدمت آزمایشگاهی توسط این مراکز حاصل شده است.

برنامه پنجم به تشریح اقدامات ستاد در راستای ارتقای صنایع موجود و ایجاد صنایع جدید بر پایه فناوری نانو پرداخته است. این اقدامات در حوزه‏‌های مختلف صنعتی از جمله: آب، پساب و محیط‌‌‌زیست، انرژی (نفت، گاز و پتروشیمی، انرژی‏‌های تجدیدپذیر)، سلامت، حمل‌ونقل (هوایی، دریایی، خودرو)، ساختمان، کشاورزی، صنایع غذایی و بسته‌‏بندی، نساجی و نانوالیاف، کامپوزیت و پلیمر، رنگ و رزین، نانومواد و نانوپوشش پیگیری شده‌‏اند.

تسهیل فرایند اثبات فناوری و توسعه محصول جدید فناوری نانو، توسعه مراکز شتاب‏‌دهنده فناوری نانو، حمایت از طرح‏‌های تبادل فناوری نانو میان فناوران و متقاضیان و برگزاری چالش‌‏های فناوری نانو (در قالب برنامه اینوتن) از اقدامات ستاد نانو در این راستا بوده است. شبکه تبادل فناوری نانو از آغاز تأسیس تا پایان سال ۱۴۰۱، ۴۰۵۲ نیاز صنعتی را از ۱۶۱۹ واحد صنعتی شناسایی کرده و بیش از ۴۵۱ طرح موفق منجر به حل مسئله را اجرا کرده است. از مجموع تقاضاهای ثبت‏‌شده در سامانه تبادل فناوری نانو در سال ۱۴۰۱، تعداد ۶۸۲ مورد تقاضا از ۱۳۲ متقاضی حقوقی شناسایی شده که در این راستا ۲۱۴ طرح در جریان بوده و منجر به ۴۶ طرح موفق تبادل فناوری نانو شده است.

از ابتدای شکل‏‌گیری برنامه چالش فناوری نانو (اینوتن) در سال ۱۳۹۴ تا پایان سال ۱۴۰۱ تعداد ۶۶ مسئله در قالب ۶۴ فراخوان مطرح شده‌‏اند و بر این اساس ۱۶۹۴ طرح به اینوتن ارائه شده و از میان ۱۷۶ طرح برای ساخت نمونه برگزیده شده‌‏اند و بدین ‏ترتیب ۱۶ چالش به صورت موفق پایان یافته است.

همچنین در برنامه حمایت از توسعه درون‏‌زا در صنعت نانو از ۳ طرح توسعه درون‌زا به میزان ۲۷ میلیارد و ۷۶۰ میلیون ریال حمایت شده است. در راستای رشد و توسعه شرکت‏‌های سازنده تجهیزات و ماشین‏‌آلات دارای گواهی ارتباط با نانو، ۴۴ خدمت مرتبط با تجاری‏‌سازی به ۲۱ شرکت تجهیزات‏‌ساز در سال ۱۴۰۱ ارائه شده است.

برنامه ششم به «پیاده‏‌سازی نظام استاندارد، کنترل کیفی و ایمنی فناوری نانو» اختصاص دارد. در سال ۱۴۰۱، در مجموع ۲۲ استاندارد ملی فناوری نانو با حمایت ستاد نانو تدوین شده و توسط سازمان ملی استاندارد به تصویب رسیده است. با تدوین این استانداردها تعداد کل استانداردهای ملی کشور در حوزه فناوری نانو تا پایان این سال به ۱۵۶ استاندارد رسید. در زمینه استانداردهای بین‏‌المللی نیز جمهوری اسلامی ایران با استفاده از توان ملی و متخصصان و اساتید داخلی توانسته است به عنوان یکی از ۱۰ کشوری مطرح باشد که در کمیته فنی استانداردهای فناوری نانو سازمان جهانی استانداردسازی (ISO/TC229) به عنوان کشور مسئول پروژه تدوین استاندارد بین‌المللی اقدام کرده است. توسعه و پیاده‌‏سازی نظام اندازه‏‌شناسی نانو و پیاده‏‌سازی نظام جامع مجوزدهی، نظارت و ارزیابی در حوزه فناوری نانو نیز از دیگر اقدامات صورت گرفته است.

برنامه هفتم به توسعه و مدیریت بازار محصولات نانو پرداخته است. ارتقای امور بازار شرکت‌‏های نانو، به کارگیری زیرساخت‏‌های تأمین مالی کشور برای توسعه صنعت و بازار نانو، توسعه سبد کالاهای مصرفی نانو و  شناسایی مواد اولیه نانو پرتقاضای وارداتی به منظور داخلی‏‌سازی آن‏ها، حمایت از صادرات در حوزه فناوری نانو از طریق تعامل با پایگاه‌‏های صادراتی از اقدامات صورت‌گرفته در این حوزه است. مرکز نانو ایران – چین، خانه نوآوری و فناوری ایران در سوریه، مرکز تجاری ایران – هند، پایگاه صادراتی کریدور فناوری تا بازار در عراق و پایگاه‌های صادراتی مکزیک و برزیل، از جمله این پایگاه‏‌های صادراتی هستند.

برنامه هشتم به ارتقای همکاری‏‌های بین‏‌المللی در حوزه فناوری نانو پرداخته است. عضویت و حضور فعال در مجامع بین‌‏المللی فناوری نانو از جمله شبکه بین‌المللی ایمنی نانو (INISS)، برنامه «حکمرانی ریسک‏‌های فناوری نانو» اتحادیه اروپا (Risk-GONE)، دیالوگ آسیا-اروپا در حوزه نانوایمنی (EU-Asia Dialogue on Nanosafety)، مجمع آسیایی نانو (ANF) و سازمان همکاری‏‌های اقتصادی هشت کشور مسلمان در حال توسعه (D-8)، از جمله اقدامات ستاد نانو در این راستا بوده است.

در فصل سوم گزارش، وضعیت سیاست‏‌گذاری پیشرفت فناوری نانو و ارزیابی برنامه‏‌ها و نهادها و اقدامات ستاد نانو در این راستا تشریح شده است.

در فصل چهارم یعنی آخرین فصل گزارش، پس از معرفی شاخص‌‏های برنامه‏‌های مختلف فناوری نانو به تشریح وضعیت تأمین مالی برنامه‏‌ها در سال ۱۴۰۱ پرداخته شده است.

«گزارش عملکرد سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۱» را که در ۲۵۲ صفحه منتشر شده است، می‏‌توانید از اینجا دریافت کنید.