ایران با سرمایه‌گذاری‌های در حوزه تحقیق و توسعه فناوری نانو، به جایگاه برجسته‌ای در تولید و صادرات محصولات نانو دست یافته است. مزیت‌های اصلی ایران در این حوزه شامل دسترسی به منابع داخلی، قیمت تمام‌شده پایین‌تر نسبت به کشورهای غربی و رقابت‌پذیری بالا در تولید مواد اولیه نانو، نانوکاتالیست‌ها و تجهیزات پیشرفته است. همچنین، ایران توانسته با بهره‌گیری از شرکت‌های دانش‌بنیان و تخصص‌های علمی داخلی، در بسیاری از صنایع همچون عمران، داروسازی، انرژی و تجهیزات پزشکی نانویی حضور چشمگیری داشته باشد. نزدیکی جغرافیایی به بازارهای هدف در کشورهای همسایه، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و استفاده از روابط سیاسی و تجاری، دیگر مزیت‌های صادراتی ایران در این حوزه هستند. این عوامل موجب شده‌اند که ایران به یک تأمین‌کننده عمده فناوری نانو در منطقه و برخی بازارهای جهانی تبدیل شود.
چگونه ایران با محصولات نانویی وارد بازارهای منطقه‌ای شده است
این نمودار ، تصویری جامع از وضعیت صادرات محصولات نانو ایران در صنایع مختلف و مقاصد جغرافیایی آن‌ها ارائه می‌دهد. در این گزارش، به تحلیل داده‌های ارائه‌شده در این نمودار می‌پردازیم و تلاش خواهیم کرد تا با بررسی الگوهای صادراتی، فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی این حوزه را بررسی کنیم.
نمودار به صورتی طراحی شده که در آن هر بخش نمایانگر یک صنعت و زیرمجموعه آن‌ها کشورهای مقصد صادراتی است. اندازه هر مستطیل متناسب با سهم آن کشور از صادرات نانو در صنعت مربوطه است. در این تحلیل، نمودار به ۱۳ دسته صنعت تفکیک شده است:
عمران و ساختمان
اپتیک، الکترونیک و فوتونیک
نفت و پتروشیمی
دارو، بهداشت و سلامت
کالاهای خانگی
نیرو و انرژی
مواد اولیه
مواد شیمیایی
نساجی و پوشاک
تجهیزات
خودرو و حمل‌ونقل
ماشین‌آلات صنعتی
کشاورزی، دامپروری و آب
۱. عمران و ساختمان
این بخش یکی از صنایع پیش‌رو در صادرات نانو است. عراق و افغانستان به عنوان دو مقصد اصلی در این بخش دیده می‌شوند که بخش عمده صادرات ایران را جذب کرده‌اند. کشورهای آسیای میانه مانند تاجیکستان، ازبکستان، و آذربایجان نیز در میان واردکنندگان هستند. وجود پروژه‌های عمرانی بزرگ در کشورهای همسایه، نیاز به مصالح مقاوم در برابر شرایط محیطی سخت، و مزیت رقابتی ایران در تولید محصولات نانو در بخش مصالح ساختمانی، این روند را توجیه می‌کند. همچنین خرابی‌های حاصل از جنگ و ناآرامی‌های منطقه‌ای باعث شده تا مصالح ساختمانی پیشرفته به یکی از نیازهای مهم منطقه تبدیل شود.
۲. اپتیک، الکترونیک و فوتونیک
در این حوزه نیز عراق و سوریه در صدر کشورهای واردکننده قرار دارند. با توجه به تجربه سال‌ها بحران و ناامنی در عراق و سوریه، یکی از مهمترین حوزه‌های کاربرد فناوری نانو در صنعت اپتیک و فوتونیک، تجهیز و ارتقاء زیرساخت‌های امنیتی و دفاعی این کشورهاست. محصولات نانومقیاس در این بخش می‌تواند در قالب سامانه‌های دید در شب، دوربین‌های حرارتی، تجهیزات نظارت تصویری با دقت بالا و همچنین حسگرهای اپتوالکترونیکی قرار گیرد. فناوری نانو با افزایش حساسیت، کاهش مصرف انرژی و بهبود کیفیت تصویر، به‌ویژه در شرایط محیطی سخت، مزیت رقابتی بالایی ایجاد می‌کند که مورد توجه نهادهای امنیتی این کشورها قرار گرفته است. حوزه اپتیک، الکترونیک و فوتونیک با وجود ظرفیت بالا در بازارهای بین‌المللی، هنوز به بلوغ صادراتی کامل نرسیده و تمرکز بر بازارهای نزدیک، حکایت از محدودیت‌های لجستیکی یا استانداردهای خاص بازارهای دورتر دارد.
۳. نفت و پتروشیمی
روسیه تنها کشور مقصد در این بخش است و به‌تنهایی تمام صادرات نانوی مرتبط با این صنعت را جذب کرده است.
وابستگی صنایع نفتی روسیه به فناوری‌های به‌روز و تحریم‌های غرب ممکن است عاملی برای رویکرد به همکاری فناورانه با ایران باشد. این همکاری می‌تواند به فرصت‌های گسترده‌تری منجر شود. نانوکاتالیست‌ها یکی از مهمترین گزینه‌ها در بخش است، در طول سال گذشته اخباری نیز از علاقه روس‌ها به نانوکاتالیست‌های ایرانی منتشر شده که موید نقش مهم نانوکاتالیست‌ها در تعاملات بین دو کشور در حوزه نانو است.
۴. دارو، بهداشت و سلامت
سوریه، اکوادور، افغانستان، و ترکیه از جمله مقاصد اصلی هستند. کشورهای متنوعی در این بخش دیده می‌شوند، از آسیا و آفریقا تا آمریکای جنوبی. تنوع جغرافیایی در این حوزه نشان‌دهنده رقابت‌پذیری بالای ایران در حوزه نانوداروها و تجهیزات پزشکی نانومقیاس است. همچنین، احتمالاً همکاری‌های بشردوستانه و صادرات با هدف کمک‌های توسعه‌ای نیز در این میان نقش دارد. داروهای ضدسرطان نانویی ایران تا کنون توانسته به کشورهای مختلف صادر شود و یکی از مزیت‌های ایران در حوزه فناوری‌نانو باشد. لیست محصولات جدید در این بخش نظیر مکمل‌های نانویی نشان می‌دهد که فرصت برای صادرات در بخش دارو و سلامت رو به افزایش است.
۵. کالاهای خانگی
ترکیه، اردن، عراق و کشورهای شمال ایرانی نظیر ارمنستان و آذربایجان مقصدهای اصلی هستند. وجود برندهای ایرانی در بازار لوازم خانگی در منطقه و تقاضای بالا برای محصولاتی با ویژگی‌های ضدمیکروبی یا مقاومت بالا، محرک این روند است. نزدیکی زمینی و دسترسی مرزی آسان، هزینه لجستیک و زمان حمل کالا را به‌طور محسوسی کاهش می‌دهد؛ موضوعی که در بازار کالاهای خانگی با حاشیه سود محدود، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مزیت باعث می‌شود که بازارهای هدف نزدیک، پذیرش بالاتری نسبت به محصولات تولید ایران داشته باشند، به‌ویژه زمانی که پای محصولات فناوری‌محور مانند لوازم خانگی نانویی در میان باشد. از سوی دیگر قیمت پایین محصولات ایرانی، جایگزینی مناسب برای محصولات گرانقیمت غربی است.
۶. نیرو و انرژی
محصولات نانویی ایران در این حوزه به آذربایجان و ترکیه صادر می‌شود. با توجه به قابلیت‌های بالای فناوری نانو در بهبود راندمان انرژی، انتظار می‌رود با سرمایه‌گذاری بیشتر، صادرات این حوزه افزایش یابد. در سند توسعه بلندمدت برنامه ملی انرژی‌های تجدیدپذیر آذربایجان، اهداف روشنی برای گسترش انرژی خورشیدی، بادی و حرارتی در نظر گرفته شده است. فناوری نانو در بهبود بازدهی پنل‌های خورشیدی، پوشش‌های ضدبازتاب، نگهداری تجهیزات در شرایط سخت اقلیمی، و بهینه‌سازی سیستم‌های تبدیل انرژی، نقش مهمی دارد. ایران به‌واسطه تجربه بومی در تولید محصولات نانویی برای این حوزه‌ها، توانسته است نیاز آذربایجان را در این بخش‌ها به‌صورت منطقه‌ای و اقتصادی تأمین کند.
۷. مواد اولیه
هند، پاکستان، امارات و آفریقای جنوبی در این بخش فعال‌اند. صادرات مواد اولیه نانومقیاس مانند نانوذرات و نانولوله‌ها، بازار جذابی دارد. هند و پاکستان با صنایع تولیدی گسترده، از خریداران مهم هستند. به دلیل توسعه فناوری بومی و دسترسی به منابع معدنی داخلی، قیمت تمام‌شده تولید این مواد در ایران نسبت به تولید مشابه در کشورهای غربی و حتی شرق آسیا پایین‌تر است. برای کشورهایی مانند هند، پاکستان و آفریقای جنوبی که در مراحل توسعه صنعتی قرار دارند و در پی تأمین مواد پیشرفته با هزینه کمتر هستند، این مزیت قیمت بسیار جذاب است. از سوی دیگر کشورهایی مانند هند و پاکستان دارای صنایع پایین‌دستی در حال رشد هستند؛ یعنی در فرآیندهایی نظیر تولید رنگ‌های صنعتی، مصالح پیشرفته، مواد آرایشی، داروهای نانویی و تجهیزات پیشرفته، نیاز به واردات مواد اولیه نانویی دارند تا در واحدهای خود آن‌ها را به محصول نهایی تبدیل کنند. این مدل تولید به‌ویژه در هند به‌صورت گسترده دنبال می‌شود؛ از این‌رو، واردات نانومواد پایه از کشوری مانند ایران که توان تولید عمده و استاندارد دارد، یک حلقه ضروری در زنجیره ارزش آن‌هاست. در بسیاری از کشورهای صنعتی مانند آمریکا، ژاپن و اتحادیه اروپا، تولید برخی از نانومواد (مخصوصاً نانوذرات فلزی) به دلیل پیامدهای زیست‌محیطی، تحت نظارت شدید و گرانقیمت انجام می‌شود. این موضوع باعث شده برخی کشورها به‌جای واردات از غرب، به تأمین‌کنندگان منطقه‌ای مانند ایران روی بیاورند که با رعایت استانداردهای مناسب، توان عرضه پایدار و سریع دارند.
۸. مواد شیمیایی
در این بخش، چین بزرگ‌ترین مقصد است، و پس از آن هند، عراق، روسیه و ونزوئلا قرار دارند. تقاضای بالا برای نانومواد شیمیایی در صنایع رنگ، پوشش، و کاتالیست، بازار بزرگی ایجاد کرده است. چین به عنوان یک قدرت صنعتی، مقصد مهمی است. اینکه چرا چین بزرگ‌ترین واردکننده محصولات نانویی ایران در بخش مواد شیمیایی است، در نگاه نخست شاید غیرمنتظره به‌نظر برسد زیرا چین خود یکی از غول‌های جهانی صنعت نانو و شیمیایی است. برخی مواد شیمیایی نانویی در چین به‌دلیل کنترل زیست‌محیطی، هزینه‌های انرژی یا کمبود مواد اولیه داخلی، گران‌قیمت‌تر تمام می‌شوند. ایران، با بومی‌سازی فناوری و دسترسی به منابع داخلی، این مواد را با قیمت پایین‌تری ارائه می‌دهد. در نتیجه، برای تولیدکنندگان چینی که در رقابت جهانی هستند، واردات از ایران گزینه‌ای اقتصادی و منطقی محسوب می‌شود.
۹. نساجی و پوشاک
افغانستان و کشورهای آسیای میانه در این بخش واردکننده‌اند. بسیاری از کشورهای آسیای میانه و افغانستان، هرچند دارای صنایع نساجی سنتی هستند، اما در زمینه فناوری‌های پیشرفته مانند نانوپوشش‌ها، نخ‌های ضدباکتری یا منسوجات هوشمند، زیرساخت فنی و فناورانه کافی ندارند. به همین دلیل، ترجیح می‌دهند برای افزایش کیفیت و ارزش افزوده پوشاک و منسوجات خود، از نانوپارچه‌ها، افزودنی‌های نانویی یا نخ‌های پیشرفته ایرانی استفاده کنند تا بتوانند با تولیدکنندگان منطقه‌ای و بین‌المللی رقابت کنند. برخی کشورهای آسیای مرکزی مانند ازبکستان و تاجیکستان در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در افزایش صادرات پوشاک و منسوجات به اروپا و روسیه انجام داده‌اند. اما برای تأمین استانداردهای بالا، به فناوری‌های ارتقادهنده عملکرد نساجی نیاز دارند، از جمله نخ‌های مقاوم به اشعه UV، منسوجات ضدچروک یا آب‌گریز، پوشاک ضدباکتری یا ضدقارچ و پارچه‌های خنک‌کننده یا گرمازا با ساختار نانو. ایران با دارا بودن شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در تولید این نوع محصولات، تبدیل به تأمین‌کننده اول منطقه‌ای در این حوزه شده است.
۱۰. تجهیزات
روسیه، ترکیه، هند و آمریکا از مقاصد اصلی‌اند. حتی کشورهای اروپایی مانند انگلستان، آلمان و اسپانیا نیز در میان واردکنندگان دیده می‌شوند. ایران طی دو دهه گذشته، با تکیه بر ظرفیت‌های علمی دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان، توانسته در طراحی و تولید تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی و نیمه‌صنعتی نانو به سطح رقابت‌پذیر جهانی برسد. بسیاری از این دستگاه‌ها با طراحی مهندسی بومی و قیمت تمام‌شده پایین‌تر از نمونه‌های غربی ساخته می‌شوند، اما از نظر کارایی، در حد استاندارد جهانی هستند. در بازار بین‌المللی، تجهیزات نانویی ساخت اروپا یا آمریکا بسیار گرانقیمت هستند و گاهی چند صد هزار دلار قیمت دارند. ایران، با بهره‌گیری از مهندسی حوزه نانو، بومی‌سازی فناوری، و کاهش هزینه‌های تولید، توانسته قیمت این تجهیزات را ۳۰ تا ۶۰ درصد کمتر از نمونه‌های مشابه جهانی ارائه دهد. همچنین پشتیبانی فنی، آموزش و خدمات پس از فروش را در قالب قراردادهای صادراتی تأمین کند. در بسیاری از صادرات تجهیزات نانویی ایران، موضوع فقط فروش دستگاه نیست؛ بلکه بسته کاملی از خدمات شامل آموزش، نصب، راه‌اندازی، کالیبراسیون و حتی مشاوره تحقیقاتی نیز ارائه می‌شود.
۱۱. خودرو و حمل‌ونقل
صادرات این بخش بیشتر محدود به آذربایجان است. آذربایجان در یک دهه اخیر، با هدف کاهش وابستگی به واردات و توسعه اقتصاد غیرنفتی، سرمایه‌گذاری زیادی روی صنایع خودرو انجام داده است. از جمله راه‌اندازی خطوط مونتاژ خودروهای روسی، ایرانی، چینی و کره‌ای. در این فرایند، آذربایجان نیازمند مواد پیشرفته، روان‌سازها، رنگ‌های مقاوم، افزودنی‌های نانوپلیمری، پوشش‌های ضدسایش و تجهیزات نانویی تست و کنترل کیفیت است که ایران در تولید آن‌ها پیشتاز منطقه‌ای است. همچنین لجستیک صادرات قطعات و تجهیزات فناورانه از ایران به این کشور بسیار ساده‌تر از دیگر کشورها است.
۱۲. ملزومات صنعتی
ترکمنستان، عراق و ازبکستان خریداران اصلی‌اند. هر سه کشور دارای ظرفیت‌های معدنی، نفت‌وگاز یا تولیدی اولیه هستند، اما در سطح فناوری‌های میانی صنعتی (مانند تجهیزات فرآوری، مواد افزودنی صنعتی، و ملزومات نانویی افزایش بهره‌وری خطوط تولید)، دچار ضعف جدی‌اند. به همین دلیل، برای بهینه‌سازی فرآیندهای صنعتی، کاهش هزینه نگهداری ماشین‌آلات و ارتقاء کیفیت محصولات، به فناوری‌هایی از جنس ملزومات نانویی ایرانی روی آورده‌اند.
۱۳. کشاورزی، دامپروری و آب
آذربایجان و افغانستان دو مقصد اصلی‌اند. کشورهای دیگری مانند گرجستان و عراق نیز در این دسته قرار دارند.
صادرات فناوری نانوحباب، کودهای نانویی، نانوآفت‌کش‌ها و فیلترهای نانو برای تصفیه آب، هم از منظر اقتصادی و هم زیست‌محیطی بسیار مهم‌اند و ایران می‌تواند در این بخش نقش‌آفرینی منطقه‌ای داشته باشد.
در پایان می‌توان گفت که بیشتر مقصدهای صادراتی ایران، کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، پاکستان، ترکیه و آذربایجان هستند. این روند با توجه به هزینه پایین حمل‌ونقل، قرابت فرهنگی، و نیاز این کشورها به فناوری‌های میان‌رده قابل توجیه است. برخی کشورها مانند سوریه، ونزوئلا، اکوادور، و کشورهای آفریقایی نیز در لیست واردکنندگان دیده می‌شوند. صادرات به این کشورها احتمالاً در چارچوب روابط سیاسی یا همکاری‌های توسعه‌ای انجام می‌شود.
در برخی صنایع خاص، مانند تجهیزات، صادرات به کشورهایی مانند آمریکا، آلمان و انگلستان نیز دیده می‌شود. این نشان‌دهنده کیفیت قابل رقابت برخی محصولات نانو ایرانی در سطح جهانی است.
