گفت‌وگوی سایت دفتر نشر آثار رهبر انقلاب با دبیر ستاد فناوری نانو

درباره آلودگی هوا هم ما کارهایی انجام داده‌ایم. یکی از کاربردهای نانو در این امر استفاده از پوشش‌های سخت در صنایع خودروسازی است. با استفاده از این فناوری می‌شود قطعات خودرو را طوری پوشش‌ داد که مصرف روغن به شدت کاهش ‌یابد و روغنی که باید چند هزار تا عوض شود، می‌تواند تا چندین برابر، طول عمر داشته باشد. یا افزودنی‌هایی به بنزین با استفاده از این فناوری تولید شده که آلودگی را کم می‌کند. یا فیلترهایی درست شده که عملکرد موتور را بهبود بخشیده و کمک می‌کند برای کاهش آلودگی هوا. ما همچنین ماسک‌های نانویی را اخیراً وارد بازار کردیم که هلال احمر هم آنها را در مناطق جنوبی کشور توزیع کرده است که ذرات ریز و حتی ویروس‌ها و باکتری‌ها هم از آن نمی‌توانند عبور کنند و برای کاهش مشکلات ناشی از ریزگردها کاربرد دارد.

در زمینه‌ی اقتصاد نیز همانطور که در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی توسط رهبر انقلاب ابلاغ شد، یکی از محورهای اصلی‌اش، اقتصاد دانش بنیان است. همانطور که عرض کردم اقتصاد مبتنی بر این فناوری، اقتصاد کاملا دانش بنیان است.

* در سال‌های اخیر، به دلیل سیاست‌های ظالمانه‌ی نظام سلطه، کشور ما دچار تحریم بود. بعضی‌ها می‌گویند در شرایط تحریم، عملا امکان پیشرفت وجود ندارد. تحریم‌ها چه تأثیری بر اقدامات ستاد نانو داشت؟
خب می‌دانید که یکی از ملزومات کار برای پیشبرد برنامه‌ها، وجود تجهیزات و دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته‌ بود تا محققین و پژوهشگران ما بتوانند با استفاده‌ی از آن، آموزش و تحقیقات خودشان را انجام بدهند. وقتی اقدام کردیم برای خرید این دستگاه‌ها از کشورهای دیگر، اعلام کردند که چون ایران تحریم است، این دستگاه‌ها‌‌ی پیشرفته را به شما نمی‌فروشیم. این مسئله می­توانست تبدیل به یک گلوگاه در توسعه‌ی فناوری کشور شود. در آن زمان، ما دو راه بیشتر نداشتیم، یا اینکه روی پای خودمان بایستیم و حرکت کنیم، یا اینکه تسلیم شویم و امیدمان را به آنها ببندیم. ما راه اول را انتخاب کردیم.

برای این کار، در ابتدا همه‌ی تجهیزاتی که مورد نیاز بود را لیست کردیم. سپس بررسی کردیم که در دانشگاه‌های مختلف کشور کدامیک از این‌ها را داریم. از این طریق، متوجه شدیم که بعضی از این دستگاه‌ها در دانشگاه‌های کشور وجود دارد اما متأسفانه مثلاً در یک دانشکده، آن دستگاه دست استادی است که اجازه‌ی استفاده از آن را به دیگران نمی‌دهد یا اصلاً دیگران خبر ندارند چنین دستگاهی وجود دارد. یا فلان دانشکده به بهمان دانشکده، اجازه‌ی استفاده از آن را نمی‌دهد. یا مثلا دستگاهی به قیمت یک میلیون دلار خریداری شده و بعد یکی از قطعات آن که قیمتش چند هزار دلار بوده، خراب شده، برای همین هم تعمیر نکرده‌اند و سالیان سال، بلااستفاده در گوشه‌ای افتاده و خاک می‌خورده است.

برای حل این مشکل، یک شبکه‌ی آزمایشگاهی نانو در کل کشور ایجاد کردیم. تمام این دستگاه‌ها را لیست کردیم و در اختیار متخصصان سراسر کشور قرار دادیم که بتوانند از آن استفاده کنند. البته فرایند طولانی و پیچیده‌ای داشت که حالا جای طرح آن نیست. خوشبختانه این سیستم خیلی خوب عمل کرد و بعدا هم معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، این الگو را به نام آزمایشگاه فناوری‌های راهبردی توسعه داد و در بخش‌های دیگر نیز از آن استفاده کرد.

استراتژی دومی که دنبال کردیم این بود که می‌بایست برخی از این دستگاه‌های آزمایشگاهی را در داخل کشور خودمان تولید کنیم. اولی‌اش هم ساخت نانواسکوپ بود. مکانیزم‌مان هم این بود که در کشور می‌گشتیم و افراد با تخصص‌های مختلف را شناسایی کرده و یک تیم تشکیل می‌دادیم، بعد به آنها سفارش تولید محصول و خرید آن را می‌دادیم. ابتدا به آنها فرصت می‌دادیم تا تحقیق کنند و بگویند آیا می‌توانند این دستگاه‌ را بسازند یا نه، اگر پاسخ مثبت بود همان موقع تعدادی از دستگاه‌ها را پیش‌خرید می‌کردیم. با همین مکانیزم توانستیم تا به امروز بیش از ۱۵۰ دستگاه آزمایشگاهی پیشرفته را در داخل تولید می‌کنیم که عمده‌ی آنها توسط ۴۵ شرکت دانش‌بنیان تولید می‌شود و بسیاری از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما از همین دستگاه‌های ساخت داخل دارند استفاده می‌کنند. علاوه بر این، ما این دستگاه‌ها را به کشورهای دیگر صادر هم می‌کنیم. یعنی آنهایی که این دستگاه‌ها را به ما نمی‌فروختند و ما را تهدید می‌کردند به تحریم بودن ما، با تولید این دستگاه‌ها در داخل کشور، این تهدید را متوجه خودشان کردیم، برای اینکه الان مجبور شده‌اند بخشی از بازارهای خود‌شان را به ما واگذار کنند. جالب آنکه بعد از اینکه هرکدام از این دستگاه‌ها را در داخل ‌می‌ساختیم و وارد بازار جهانی می‌کردیم، به ما اعلام کردند که آمادگی فروش محصول به شما را داریم!

چند وقت پیش وزیر علوم تایلند میهمان ما بود. وقتی این نمایشگاه تجهیزات پیشرفته و تنوع محصولات ما را دید، گفت من در تعجبم که شما در چنین شرایط تحریم سخت، توانسته‌اید این تجهیزات فوق پیشرفته را بسازید، اگر تحریم نبودید چه کار می‌کردید؟ به او گفتم هیچی! پول می‌دادیم و می‌خریدیم، برای اینکه انسان معمولا راه ساده‌تر را انتخاب می‌کند، چه بسا اصلاً پی نمی‌بردیم که خودمان هم توان ساخت این تجهیزات را داریم. به او گفتم، وقتی لیمو یا میوه‌ای دیگر را فشار می‌دهیم، عصاره‌ی آن میوه درمی‌آید، فشار تحریم هم باعث شد که عصاره‌ی استعدادها و توانایی‌های متخصصین ما بروز و ظهور پیدا کند.

مثال دیگری بزنم، کارخانه‌ای در کشور داریم که تولیدکننده‌ی فیلترهای نیروگاهی است و در مقطعی، دنبال خرید یک دستگاه نانوالیاف از کمپانی «المارکو» ی جمهوری چک که البته اصالت آن آمریکایی است بود. وقتی قیمت محصول مورد نظر را پرسیدند، گفتند قیمت آن ۱ میلیون ۲۰۰ هزار یورو است. خواستند سفارش خرید بدهند که گفتند چون شما تحریم هستید، نمی‌توانیم به شما ‌بفروشیم. یکی از شرکت‌های ما قبلاً نمونه کوچک و آزمایشگاهی آن محصول را ساخته بود. ستاد نانو مأموریت ساخت صنعتی این محصول را به آن شرکت داد. بعد از مدت کوتاهی، نمونه‌ی اولیه آن را ساخت و اعلام کرد که آماده‌ایم که آن را به واحدهای صنعتی تولید فیلتر بدهیم. وقتی به آن شرکت داخلی اعلام کردیم که ما این دستگاه را خودمان ساخته‌ایم باور نکرد. گفت باید آن را ببریم در دو آزمایشگاه اروپایی تست کنیم و ببینیم مورد تأیید هست یا خیر. هزینه‌ی این آزمایش هم ۲۰ هزار دلار بود. به شرکت سازنده گفتیم آیا تو از کیفیت محصول مطمئنی؟ گفت بله. گفتیم ما این هزینه‌ی تست آزمایشگاهی را از طرف ستاد نانو می‌دهیم، اما اگر جواب تست منفی بود، هزینه‌ی آن را باید پرداخت کنید. آن شرکت قبول کرد و ما هم برای تست فرستادیم خارج از کشور. خوشبختانه آنکه این محصول، همه‌ی آزمایش‌ها را با موفقیت پشت سر گذاشت. آن شرکت تولیدکننده‌ی فیلتر داخل کشور، از خوشحالی نمی‌تواسنت روی پای خودش بایستد، برای اینکه دستگاه را با یک هشتم قیمت المارکو خریداری کرده بود. بعداً که ما این محصول را در نمایشگاه‌های بین‌المللی عرضه کردیم، بلافاصله مورد استقبال قرار گرفت. کره‌ی جنوبی علاوه بر این‌که این دستگاه را از ما خریدند و در کارخانه‌ی مربوطه نصب کردند، ۲ متخصص ما را هم بردند کره تا به نیروهای‌شان آموزش بدهند. اینکه ما بتوانیم به یک کشور صنعتی پیشرفته، مثل کره‌ی جنوبی خط تولید صنعتی نانوالیاف صادر کنیم که خود یک فناوری پیشرفته است، دستاورد بسیار چشمگیری است.

به‌نظر من، مهم‌ترین دستاور ما هم همین بود. یعنی ایجاد این باور که ما می‌توانیم با کمک همین متخصصین داخلی، پیچیده‌ترین و به‌روزترین دستگاه‌ها و محصولات دنیا را در داخل کشور تولید کنیم که در عین حال، توانایی رقابت با مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های جهانی را هم داشته باشد. از نظر من، ارزش این موضوع، بالاتر از همه‌ی دستاوردهای اقتصادی این فناوری است.

* همانطور که فرمودید سال ۸۴، اعضای ستاد نانو دیداری با رهبر انقلاب داشتند. در آن دیدار، چه توصیه‌هایی ایشان داشتند؟
همانطور که اشاره کردم سال ۸۴ جلسه‌ای با رهبر انقلاب داشتیم. زمانی بود که تازه دولت عوض شده بود. بعد از اینکه گزارش مهندس سجادی ارائه شد؛ ایشان گفتند اگر کس دیگری هم در این جمع صحبتی دارد، بفرماید. بنده اجازه خواستم تا صحبت کنم. به ایشان عرض کردم: الان دولت عوض شده و طبعا حق هر دولتی است که افراد مورد نظر خودش را در بخش‌های مختلف منسوب کند، این را ما می‌دانیم، اما ما نگران هستیم که پس از ۲ سال فعالیت ستاد نانو، حالا که می‌خواهیم وارد عملیات‌های اجرایی شویم، افراد جدیدی روی کار بیایند و برنامه‌ها را عوض کنند و ما مجددا برگردیم به خانه‌ی اول. بعد از تمام شدن حرف‌هایم، بلافاصه حضرت آقا رو کردند به یکی از مسئولین دفتر و گفتند بعد از جلسه، با آقای رئیس‌جمهور تماس بگیرید و بگویید «خانواده‌ی نانو» دست نخورد. این تعبیر خانواده‌ی نانو که برای ما به کار بردند برایمان خیلی جالب بود. بعد از جلسه، نماز را پشت سر ایشان خواندیم و برگشتیم ستاد. چند دقیقه بعدش از نهاد ریاست‌جمهوری تماس گرفتند و ماجرای دیدار را پرسیدند و بعد از اینکه توضیحات را دادیم، همانگونه عمل کردند که آقا فرموده بودند. این کار، یعنی عدم تغییر مدیریت ستاد نانو، تأثیر بسیار زیادی در سرنوشت این فناوری در کشور داشت.

بیاناتی که ایشان در آن دیدار هم داشتند، از حیث راهبردی بسیار مهم بود. مثلا ایشان گفتند که میدان نانو، مانند مسابقه‌ی دوچرخه‌سواری است که برخی از کشورها زودتر از ما رکاب زده‌اند و حالا جلوتر از ما هستند، البته خوشبختانه ما چندان عقب نیستیم چون به فاصله‌ی یکی دو سال از آنها شروع کرده‌ایم، اما به هر حال، شما باید با کار و تلاش و زحمت بیشتر، این فاصله را جبران کنید.

مثال دیگری که زدند این بود که گفتند وقتی شما به سمت یک قله حرکت می‌کنید، وقتی به بالای آن قله می‌رسید، تازه می‌بینید قله‌های بلندتری پشت آن هست، به آن قله‌ها هم که دست پیدا می‌کنید، باز هم می‌بینید که قله‌های بلندتر دیگری هم وجود دارد، بنابراین به همان قله‌ی اول قانع نشوید. اتفاقا ما در عمل هم همینگونه دیدیم. بارها و بارها اهدافی را نقطه‌گذاری کردیم، وقتی بهش رسیدیم، دیدیم که اهداف بلندتری هم وجود دارد. برای همین، این نکته‌ی آقا همیشه در گوشم مانده است.

نکته‌ی دیگر اینکه در آن جلسه مهندس سجادی درباره‌ی نقش ستاد گفتند که نقش آن، صرفا برنامه‌ریزی، سیاستگذاری و حمایت است و نمی‌خواهیم وارد کار اجرایی بشویم. رهبر انقلاب گفتند این سیاست خوب است اما تا زمانی که دیگر نهادها و سازمان‌ها، به سیاست‌های شما تن بدهند و آن را عملی کنند، اما بعید است که این اتفاق بیافتد، بنابراین هرجا دیدید که کار معطل مانده است، خودتان وارد اجرا شوید و معطل کسی نشوید. همین توصیه، ما را از یک انحراف بزرگ که صرفا منتظر سایر اقدامات نهادهای دیگر بمانیم نجات داد. بنده مثال‌های زیادی در این سالها دارم که مجبور شدیم خودمان وارد مسائل اجرایی بشویم تا کار زمین نماند.

نکته‌ی بعدی اینکه ایشان خیلی دقیق سند راهبردی ستاد را خوانده بودند. آن زمان ما برنامه‌ریزی کرده بودیم که یک درصد تولید علم، محصول و ثروت جهان را داشته باشیم. پرسیدند چرا نوشته‌اید یک درصد؟ گفتیم چون ایران یک درصد جمعیت دنیا را دارد و حداقل بتوانیم به اندازه‌ی جمعیت خودمان نقش داشته‌ باشیم. ایشان گفتند نه، این اشتباه است، ایران یک کشور جوان و با استعداد است و خیلی بیشتر از اینها ظرفیت دارد، شما حتما هدف‌تان را حداقل ۲ درصد بگذارید. خوشبختانه این اتفاق هم افتاد و حتی ما فراتر از آن رفتیم و الان حدود ۵ درصد تولید علم دنیا را داریم. در تولید محصول نیز اگر فراتر از این نباشد، قطعا همین مقدار هست. از نظر توسعه‌ی انسانی نیز همین حدود است. ما الان بیش از ۳۰ هزار متخصص نانو در کشور داریم.

ایشان در ادامه گفتند حالا که هدف را ۲درصد گذاشته‌ایم، طبیعتا ما باید به اندازه‌ی ۲درصد کشورهای جهان هم در این زمینه سرمایه‌گذاری کنیم. طبعا ما نمی‌توانیم سهم ۲ درصدی را طلب کنیم اما سهم سرمایه‌گذاری‌مان کمتر از ۲ درصد باشد. آن زمان سرمایه‌گذاری دولت‌های جهان، ۸ میلیارد دلار بود. ایشان گفتند ۲ درصد این مبلغ می‌شود ۱۶۰ میلیون دلار. همان‌جا باز هم به مسئولین دفتر فرمودند که به دولت اعلام کنید که این بودجه را برای ستاد نانو به صورت سالانه در نظر بگیرند. البته متأسفانه این موضوع تا به امروز هیچگاه عملی نشد. شاید اگر توصیه‌ی ایشان عملی می‌شد، حالا خیلی جلوتر از اینها بودیم.

* دو سال قبل نیز نمایشگاه نانو در حسینیه‌ی امام خمینی رحمه‌الله‌علیه بر پا شد و رهبر انقلاب از آن دیدار فرمودند، از ماجرای این روز بفرمایید.
سال ۹۳ قرار شد که نمایشگاه دستاوردهای نانو را در حسینیه‌ی امام خمینی رحمه‌الله‌علیه برپا کنیم تا رهبر انقلاب از آن بازدید کنند. ما مقدمات کار را انجام دادیم و مسئولین دفتر هم همکاری فوق‌العاده خوبی با ما داشتند. در روز موعود، بنده و آقای دکتر ستاری رفتیم جلوی درب منزل ایشان تا مشایعت‌شان کنیم. قرار شد آقای ستاری توضیحاتی خدمت ایشان ارائه دهند. دکتر ستاری گفتند که ستاد نانو در این سالها خیلی خوب کار کرده است، مثلا به جای اینکه برود خودش پژوهشگاه بزند، فناوری نانو را در کشور گسترش داده و همه را درگیر این موضوع کرده و یک الگوی جدیدی را مطرح کرده است. وقتی رسیدیم جلوی در حسینیه، آقا گفتند می‌دانید چرا فناوری نانوی ایران به نقطه‌ای رسیده است که همه‌ی ما امروز به آن افتخار می‌کنیم؟ خود ایشان جواب دادند که دو عامل موجب این مسئله شده است: جدیت و پشتکار، و دومی ثبات در مدیریت. من همانجا گفتم این ثبات در مدیریت را مدیون شما هستیم. ستاد نانو زیر چتر رهبری رشد کرد و حفظ شده است. بدون تردید، اگر توجه خاص ایشان به این فناوری نبود، این ستاد هم مانند خیلی از جاهای دیگر، می‌توانست دچار به‌هم‌ریختگی شود. ثبات در مدیریت هم ربطی به شخص ندارد، منظور ثبات در رویه‌ها، سیاست‌ها و کار جهادی است که در این ستاد وجود داشته است.

بعد از آن، آقا شروع کردند به بازدید از نمایشگاه. بازدید ایشان حدود ۳ ساعت طول کشید. دانه دانه‌ی غرفه‌ها را می‌ایستادند و می‌دیدند و سؤال می‌پرسیدند. بعضی از مسئولین دفتر می‌گفتند که چون نمایشگاه طولانی است، زودتر حرکت کنیم تا آقا خسته نشوند، اما خود ایشان تأکید داشتند که با طمأنینه حرکت کنند و همه‌ی غرفه‌ها را به دقت ببینند. و من خوشحالم از اینکه در تمام طول این مسیر، لبخند رضایت را بر چهره‌ی ایشان مشاهده کردم.

جایی که برای ایشان خیلی جالب و مسرت‌بخش بود، قسمت دانش‌آموزی بود که ایشان خیلی تعجب کردند که ما دانش‌آموزان را هم با این دانش آشنا کردیم و آنها را وارد این حوزه‌ی جدید علمی کردیم و این همه هم اطلاعات خوب و جامع دارند. می‌دانید که ما حدود ۶۰۰ هزار دانش‌آموز را در سراسر کشور درگیر بحث نانو کرده‌ایم دور و بر ۷۰ آزمایشگاه نانو در پژوهش‌سرا داریم که دانش‌آموزان می‌توانند در آن، کار عملی نانو انجام بدهند.

بعد از بازدید، قرار بود ایشان جلسه را ترک کند، اما من از ایشان درخواست کردم اگر ممکن است از بیانات‌شان چند دقیقه‌ای استفاده کنیم. ایشان هم با روی خوش استقبال کردند و فرمودند صندلی را بگذارید تا چند دقیقه صحبت کنم. نکته‌‌ی مهمی که ایشان در بیانات‌شان بر آن تأکید کردند این بود که فرمودند کاری که در ستاد نانو انجام شده، باید به‌عنوان یک «نمونه» برای سایر بخش‌های کشور قلمداد شود، نه فقط در عرصه علم و تکنولوژی، بلکه در همه حوزه‌ها. نکته‌ی مهم دیگری هم که ایشان فرمودند این بود که گفتند شما تا به حال، وارد بازی‌های سیاسی نشده‌اید، این خوب است و سعی کنید همین‌طور بمانید. این هم به نظرم یکی از مزیت‌های ستاد نانو بوده که سیاست را در کارش دخالت نداده و با همه‌ی دولت‌ها تعامل و همکاری داشته است. انصافاً هم چیزی که الآن به آن رسیدیم شدنی نبود مگر با همکاری و هم‌دلی با سایر دستگاه‌ها و بخش‌هایی که مرتبط با این کار بودند.